Tíminn - 22.06.1975, Blaðsíða 18

18
TÍMINN
Sunnudagur 22. júni 1975.
Kaupfélögin eru öflugustu
stoðir byggðanna
' .... . ..lil I
Öflug félags-
hreyfing
AB undanförnu hafa verið
haldnir aðalfundir kaupfélaganna
víða um land, og aðalfundur Sam-
bands Islenzkra samvinnufélaga
var haldinn i byrjun þessa mán-
aðar. Frásagnir af fundum kaup-
félaganna og SÍS gefa glöggt til
kynna, hve umfangsmikil og
öflug samvinnuhreyfingin er, og
hve mikilvægur þáttur hennar er I
athafnalifi byggðanna, en megin-
vettvangur hennar er utan
borgarsvæðisins við Faxaflóa.
Ohætt er að fullyrða, að engin
samtök hafa átt eins drjúgan þátt
i framförum byggðanna utan um-
rædds svæðis og samvinnu-
hreyfingin, engin hreyfing átt
rikari þátt i bættum hag almenn-
ings þar, og engin hreyfing hefur
heldur meiri möguleika til þess
að láta að sér kveða i þessum
landshlutum en samvinnu-
hreyfingin. Þótt hún hafi unnið
þar mikið starf og leyst mörg
verkefni á liðnum áratugum, á
hún enn mikið verk að vinna, og
getur leyst það öðrum betur af
hendi, ef rétt er á málum haldið.
Nokkrar tölur frá umræddum
fundum sýna vel hina umfangs-
miklu starfsemi samvinnu-
hreyfingarinnar. Velta kaup-
félaganna 46, sem eru i SÍS, nam
rúmum 22 milljörðum króna á
siðast liðnu ári og velta SIS sjálfs
nam 15,6 milljörðum króna.
Verzlanir félaganna i árslok voru
alls 197, þar af 100 kjörbúðir.
Starfsmenn félaganna voru i árs-
lok 2575, og námu launagreiðslur
til þeirra nær einum milljarði
króna. Til viðbótar má geta þess,
að viða eru kaupfélögin svo aðilar
að ýmsum atvinnurekstri, sem
ekki er innifalinn I þessum tölum,
t.d. frystihúsum, útgerð og iðn-
aði. Hér eru svo ekki með taldir
starfsmenn SIS, en tala fastráð-
inna starfsmanna þess i árslok
var 1538.
Vandamál
kaupfélaganna
Það hefur komið fram á
fundunum, að afkoman hefur ver-
ið ærið misjöfn á siðastliðnu ári.
Hjá SÍS og 25 kaupfélögum var
hún hagstæð, en óhagstæð hjá 18
félögum. Halli þessara 18 félaga
nam 65,5 milljónum króna, þar af
var halli eins félags, Kaupfélags
Isfirðinga, 35 millj. króna. Þótt
mikil verðbólga væri á siðasta
ári, var það yfirleitt hagstætt
verzlunarár sökum hinnar stór-
auknu veltu. Horfur eru lakari á
þessu ári, þar sem enn hækkar
kaupgjald og ýmis annar
rekstrarkostnaður, en veltan mun
hvergi nærri aukast að sama
skapi. Hér er þvi alvörumál á
ferðum. Mest alvörumálið er þó
það, að 18 félög skuli rekin með
halla I sæmilegu verzlunarár-
ferði. Þetta felst m.a. i þvi, að
kaupfélögin annast mest af
verzluninni i þeim landshlutum,
þar sem hún er erfiðust. A
verzlunina i dreifbýlinu leggst
ýmis aukakostnaður, og markað-
ur er þar minni og þrengri en i
þéttbýli. Hér er um vandamál að
ræða, sem verður að leysa með
staðbundnum aðgerðum og jöfn-
unaraðgerðum, t.d. að verzlanir á
þeim stöðum, þar sem afkomu-
skilyrði eru lökust, fái greiddan
einhvern hluta af söluskatti.
En þrátt fyrir þessa og aðra
erfiðleika, sýna ársskýrslur
kaupfélaganna I heild, að hér er
um þróttmikla og vaxandi hreyf-
ingu að ræða. Þær bera lika ljóst
með sér, að kaupfélögin eru i
reynd höfuðstoð og höfuðstytta
hinna dreiföu byggða. Ekkert
tryggir betur öfluga byggða-
stefnu en efling þeirra. Þau festa
fjármagnið i byggðunum öllum
öðrum fremur. Þótt samvinnu-
hreyfingin hafi ekki náð svipaðri
fótfestu á höfuðborgarsvæðinu,
hefur hún tvimælalaust einnig
haft gagnleg áhrif þar á verðlag
og þjónustu, t.d. verið þar braut-
ryðjandi á sviði kjörbúðanna.
Ný byggðaþróun
Aðalfundur Kaupfélags Ey-
firðinga, sem varhaldinn I byrjun
þessa mánaðar, tók byggðamálin
til sérstakrar umræðu og gerði
um þau ítarlega ályktun. 1
ályktuninni er vakin athygli á þvi,
að kaupfélögin og samvinnu-
hreyfingin i heild hafi gegnt og
gegni þýðingarmiklu hlutverki i
þeirri mikilsverðu viðleitni að
skapa jafnvægi i byggð landsins. I
framhaldi af þvi segir á þessa
leið:
„Með eflingu Byggðasjóðs, sem
stjórnvöld hafa nú ákveðið, ættu
að myndast möguleikar til nýrrar
byggðaþróunar, sem samvinnu-
hreyfingin mun leggja sig fram
um að styðja.
Samvinnufélögin hafa sýnt, að
þau nýta fjármagn það, sem þau
fá til ráðstöfunar öðrum fremur
skynsamlega til almenningsheilla
i lifsbaráttunni i anda byggða-
stefnu.
Það er þvi von fundarins, að
hagkvæmt verði talið, að fela
kaupfélögunum riflega hlutdeild I
nýtingu þess fjármagns, sem frá
Byggðasjóði kemur og öðrum
fjármagnsstofnunum i þessu
skyni.
Jafnframt er það von fundar-
ins, að landsmenn styðji og efli
samvinnuhreyfinguna til stærri
átaka og að stjórnendur lands og
þjóðar sýni skilning á þessu hlut-
verki samvinnuhreyfingarinnar
meðan viðurkennd er nauðsyn
byggðastefnu”.
Fyrstu byggða-
sjoðirmr
I itarlegri greinargerð, sem
fylgir ályktuninni, segir m.a. á
þessa léið:
„1 þessu sambandi er skylt að
minna á, að flest kaupfélögin eru
að uppruna og eðli byggðahreyf-
ing. Þau hafa i tengslum við önn-
ur samvinnufélög á mörgum
stöðum i samvinnu við sveitar-
félögin staðið að stofnun fyrir-
tækja, sem hafa haft grund-
vallarþýðingu fyrir viðkomandi
byggðir og þá oftast án ágóðavon-
ar. Þá hafa þau tekið að sér
margháttaða þjónustu, sem nær
langt út fyrir venjulegt markaðs-
sjónarmið. Þjónustu, sem oft get-
ur ráðið úrslitum um búsetuval
manna.
Þannig hafa kaupfélögin og
samvinnuhreyfingin frá fyrstu tið
stuðlaö að eflingu landsbyggðar-
innar og oft verið eini aðilinn,
sem verið hefur megnugur að
veita viðnám gegn fólks- oe fiár-
magnsflótta úr byggðarlögunum
svo að árangur væri að. Fasteign-
ir og sjóðir kaupfélaganna eru i
rauninni fyrstu byggðasjóðirnir
og mega teljast bundnir félags-
svæðunum, sem oftast eru efna-
hagslega og félagslega eðlilegra
umdæmi en gömlu sýslufélögin.
Það eru þvi viðkomandi félags-
svæði, sem örugglega njóta eigna
þeirra til frambúðar gagnstætt
þvi sem er með einkafjármagnið
svo sem ótal dæmi sanna”.
Það er áreiðanlega ekki of-
mælt, að telja fasteignir og sjóði
kaupfélaganna fyrstu raunveru-
legu byggðasjóðina. Þessir sjóðir
gegna enn mikilvægu hlutverki i
þágu bvggðanna ekki siður en áð-
ur. Þess vegna er eðlilegt og
sjálfsagt að þeim séa-sköpuð skil-
yrði til að eflast, jafnhliða þvi,
sem samvinnuhreyfingin fær
eölilega hlutdeild Iþvi fjármagni,
sem veitt er til byggðaþróunar.
Lánsfé er nauðsynlegt, en eigið fé
er enn betra.
Skyldleiki
Stjórnarandstæðingar halda
áfram að deila um það, hvor
stjórnarflokkurinn hafi meiri
áhrif á stjórnarstefnuna.
Hið rétta er vitanlega það, að
þegar tveir eða fleiri flokkar
vinna saman, komast þeir ekki
hjá þvi að taka meira og minna
tillit hvor til annars. Þótt það sé
rétt hjá Gylfa Þ. Gislasyni, að
ekki sé teljandi munur á efna-
hagsstefnu vinstri stjórnarinnar
og núverandi stjórnar,stafar það
ekki af þvi að Framsóknarflokk-
urinn beiti samstarfsflokka sina
einhverjuofriki. Astæðan til þess,
að ekki er mikill munur á stefnu
umræddra rikisstjórna, er ekki
sizt sú, að miklu minni munur er
á afstöðu Sjálfstæðisflokksins og
Alþýðubandalagsins, þegar þess-
ir flokkar eru i stjórn, heldur en
margur hyggur. Báðir þessir
flokkar eru þá sammála um, að
rétt sé að gripa til gengisfelling-
ar, þegar það þykir vænlegasta
leiðin til að tryggja atvinnu-
öryggið. Báðir þessir flokkar eru
sammála um, að óhjákvæmilegt
geti reynzt að binda kaupgjalds-
visitöluna, þegar ella vofir yfir
stöðvun atvinnuveganna. Báðir
þessir flokkar eru sammála um,
að leggja beri áherzlu á sem
frjálsastan innflutning. Þótt
Þjóðviljinn heimti nú höft, þegar
Alþýðubandalagið er i stjórnar-
andstöðu, var allt annað uppi á
teningnum, meðan það var i
rikisstjórn og einn aðalforingi
þess var viðskiptamálaráðherra.
1 þeim efnum er skemmst að
minnast innflutningsins á siðast
liðnu ári.
Á sama hátt er ekki heldur
mikill munur á þessum flokkum,
þegar þeir eru i stjórnarandstöðu.
Vinnubrögð Alþýðubandalagsins
nú bera t.d. sterkan keim af
vinnubrögðum Sjálfstæðisflokks-
ins I tfð vinstri stjórnarinnar, og
sumarforustugreinar Þjóðviljans
eru eins og þær séu skrifaðar upp
úr Mbl. og Visi á árunum 1972 og
1973.
Fjórða út-
færslan
Þess er nú skammt að biða, að
tekin verði ákvörðun um það,
hvenær útfærsla Islenzku fisk-
veiðilögsögunnar úr 50 I 200 mil-
ur skuli koma til framkvæmda.
Þetta verður fjórða útfærslan á
fiskveiðilögsögunni, og er ástæða
til aö minna á, að Framsóknar-
flokkurinn er eini flokkurinn, sem
hefur átt sæti i öllum þeim stjórn-
um, sem hafa fært út fiskveiðilög-
söguna.
Með útfærslu fiskveiðilögsög-
unnar i 200 milur verður stigið
stórt skref i landhelgismálum Is-
lendinga, þótt það hafi ekki að
sinni eins mikla efnahagslega
þýðinguog hinar fyrri útfærslur á
slnum tima. Eins og er, eru ekki
stundaðar miklar veiðar á svæð-
inu milli 50og 200milna, og er þvi
aöalþýðing þessarar útfærslu
fólgin i þvi, að við tryggjum okk-
ur yfirráðin á þessu svæði til
frambúðar og getum stjórnað
veiðunum þar. Það getur átt eftir
að reynast þýðingarmikið.
Mjög stórt skref var stigið með
fyrstu útfærslu fiskveiðilögsög-
unnar 1952, þegar ákveðið var að
allir firðir og flóar skyldu vera
innan hennar. Enn stærra skref
var svo stigið með úrfærslunni i
12 mllur árið 1958, en þá náðust
yfirráð yfir öllum helztu hrygn-
ingarsvæðunum við landið. Lang-
stærsta skrefið var þó stigið 1972,
þegar fiskveiðilögsagan var færð
út I 50 milur. Gleggst dæmi um
það eru þær tölur frá Hafrann-
sóknastofnuninni, að á árunum
1965-1971 voru 99% alls þorskafl-
ans, sem íslendingar fengu á Is-
landsmiðum, veidd innan 50
milna markanna, 99.7% ýsuafl-
ans, 91.7% karfaaflans og 61.5%
ufsaaflans. Á sama tima var
álika stór hluti af þeim afla, sem
(brezkskip fengu á íslandsmiðum,
veiddur innan 50 milna mark-
anna.
Ástandið á íslandsmiðum er nú
þannig, að ekki er mótmælt, að
bæði þorskur og ýsa séu ofveidd.
Heildaraflann á Islandsmiðum á
þessum aðal fisktegundum þarf
þvi að minnka, ef eðlileg friðun á
að geta átt sér stað. Það er jafn
augljóst, að vegna efnahagslegra
ástæðna þarf afli Islendinga
sjálfra frekar að aukast en hið
gagnstæða. Það er orðin viður-
kennd regla,hvað sem öllum deil-
um um mörkin llður, að strand-
rlkið eigi að hafa algeran for-
gangsrétt, þegar draga þarf úr
veiðum af friðunarástæðum. Þá
eru það útlendingarnir, sem
verða að vikja.
Kröfur Þjóð-
verja og Breta
Af þvl, sem hér er rakið, er það
ljóst, að þótt útfærsla fiskveiði-
landhelginnar i 200- milur sé stór
áfangi, þá er það stærsta skrefið,
sem þarf að stiga i landhelgisbar-
áttunni á þessu ári, að tryggja Is-
lendingum einum sem mest og
fyrst veiðarnar innan 50 milna
markanna. Á þvi byggist það, að
hægt verði að koma á nauðsyn-
legri friðun, án þess að skerða
þurfi að ráði afkomu þjóðarinnar.
Af hálfu Breta og Vestur-Þjóð-
verja er nú mjög rætt um, að þeir
þurfi að fá veiðileyfi innan 50
milna markanna. Vestur-Þjóð-
verjar beita okkur meira að segja
viðskiptalegu ofbeldi til þess að
knýja þetta fram. Þessar þjóðir
verða að géra sér ljósar þær stað-
reyndir, sem raktar eru hér á
undan. Hér er' ekki um neina
frekju að ræða hjá íslendingum,
heldur þann blákalda veruleika,
að heildarveiðarnar innan 50
milnanna þurfa að minnka af
friðunarástæðum. Afkoma Is-
lendinga byggist fyrst og fremst á
sjávarútveginum, og þess vegna
verða þeir að notfæra sér for-
gangsrétt sinn.
Enþað eru ekki Bretar og Vest-
ur-Þjóðverjar einir, sem bera hér
fram óeðlilegar kröfur. tslenzkir
útvegsmenn og sjómenn heimta
viða togveiðar, þar sem þær eiga
ekki að verða leyfðar. Smáfiska-
dráp Islendinga sjálfra er þeim
ekki aðeins til skammar, heldur
stórhættulegt afkomu þjóðarinn-
ar. I þessu máli þarf að sýna
festu, bæði út á við og inn á við.
Gunnar þarf
að herða
róðurinn
Nokkru fyrir þinglokin i vor
svaraði Gunnar Thoroddsen
iðnaöarráðherra fyrirspurn um
lánamál iðnaðarins, sem borin
var fram af undirrituðum. Eink-
um hneig fyrirspurnin að þvi,
hvað hefði verið gert eða myndi
verða gert til að tryggja iðnaðin-
um næg rekstrarlán vegna sivax-
andi rekstrarkostnaðar, sem hef-
ur enn aukizt verulega, sökum
hinna nýju kjarasamninga.
Iðnaðarráðherra taldi sig hafa
gert sitt bezta til að koma lána-
málum iðnaðarins I sæmilegt
horf,enljóst var þó af svari hans,
að enn vantaði talsvert á að
iönaðurinn hefði nægilegt
rekstrarfé. Hér virðist glimt við
einhver hulin máttarvöld, sem
mega sin meira en ráðherrar. Fá-
ist ekki úr þessu bætt, er hætt við
að mörg iðnaðarfyrirtæki verði
að draga saman seglin eða hætta
rekstrinum alveg. Það gæti orðið
til að valda tilfinnanlegu atvinnu-
leysi.
Iðnaðarráðherra þarf þvi enn
að herða róðurinn og tryggja hlut
iðnaðarins i þessum efnum.
1 þessum umræðum, vék Gunn-
ar Thoroddsen að þvi, að mikil-
vert væri, að landsmenn keyptu
heldur innlendar iðnaðarvörur en
erlendar, að öðru jöfnu. Þetta
sama ætti einnig að gilda um
opinberar stofnanir. Ráðherra
gaf I skyn, að nokkur misbrestur
væri á þvi. Undirritaður tók ein-
dregið undir það, að opinberum
fyrirtækjum bæri að ganga á und-
an með góðu fordæmi i þessum
efnum.
Þ.Þ.