Fréttablaðið - 17.12.2005, Qupperneq 34

Seðlabanki Íslands var stofn-aður með lögum 1961. Hann heyrði frá upphafi eins og
viðskiptabankarnir undir við-
skiptaráðuneytið (nú iðnaðar- og
viðskiptaráðuneytið), sem var og
er fagráðuneyti með tiltölulega
þröngt verksvið. Þetta var eðli-
leg og æskileg skipan og stuðlaði
að sínu leyti að faglegri stefnu-
mótun og fagmannlegum vinnu-
brögðum í bankanum. Formaður
bankastjórnarinnar var lengst af
reyndur og vel menntaður hag-
fræðingur og hafði aldrei komið
nálægt stjórnmálastarfi. Ég er að
tala um dr. Jóhannes Nordal, sem
var aðalbankastjóri Seðlabankans
1961-1993. Ísland var að vísu gagn-
sýrt af stjórnmálum öll þessi ár
eins og löngum fyrr og síðar langt
umfram eðlilega heilbrigðisstaðla,
og það lýsti sér m.a. annars í því,
að gömlu helmingaskiptaflokkarn-
ir áskildu sér rétt til að hafa menn
úr eigin röðum í bankastjórninni
við hlið Jóhannesar til eftirlits. Af
því er mikil saga, sem Jóhannes
þyrfti helzt að segja sjálfur. Hann
hélt sig alla tíð í hæfilegri fjarlægð
frá hringiðu stjórnmálanna og naut
fyrir vikið trausts og virðingar,
enda þótt meðvirkni peningastefn-
unnar í hans tíð væri of mikil og þá
um leið verðbólgan og seta hans
samtímis í stjórn Landsvirkjunar
sætti gagnrýni með þeim rökum,
að sami maður ætti helzt ekki að
vera með annan fótinn á bremsunni
í Seðlabankanum og hinn á bensín-
gjöfinni í gegnum erlendar lántök-
ur Landsvirkjunar. Viðskiptaráð-
herra Alþýðuflokksins hafði skipað
Jóhannes í bankastjórnina.
Upprifjun
Fyrir fáeinum árum var Seðlabank-
inn fluttur úr umsjá fagráðuneyt-
isins yfir til forsætisráðuneytisins,
sem er á hverjum tíma höfuðaflstöð
og taugamiðja stjórnmálalífsins.
Þessi tilfærsla var lögfest í kjölfar
mikilla átaka um bankann. Átökin
kviknuðu m.a. af því fjaðrafoki,
sem varð í kringum skipun Stein-
gríms Hermannssonar fyrrverandi
forsætisráðherra í bankastjórnina.
Það var viðskiptaráðherra Alþýðu-
flokksins, sem skipaði Steingrím
í bankastjórnina, gegn háværum
mótmælum, og hann gerði það
að því er virtist til að ganga ekki
gegn óskráðum helmingaskipta-
reglum Sjálfstæðisflokksins og
Framsóknarflokksins. Ráðherrann
varði skipunina með því, að Stein-
grímur væri vinsælasti stjórn-
málamaður landsins. Steingrímur
varði skipun sína í stöðuna m.a.
með þeim rökum, að nokkurra ára
seta á Alþingi jafngilti doktors-
prófi í hagfræði. Átökin um málið
drógu dilk á eftir sér: þau urðu til
þess ásamt öðru að kljúfa Alþýðu-
flokkinn sáluga og skáka honum út
úr ríkisstjórn. Þáverandi formaður
bankaráðs Seðlabankans sá ástæðu
til að saka yfirboðara bankans um
spillingu og sagði sig úr ráðinu við
annan mann og gekk til liðs við
andstæðinga Alþýðuflokksins í
alþingiskosningunum 1995 og var
kjörinn á þing. Bankinn var dreg-
inn sundur og saman í háði: hundr-
uð framhaldsskólanema sóttu um
bankastjórastarf, sem var auglýst
laust til umsóknar. Með þessu
ráðslagi auk annars tefldi Alþýðu-
flokkurinn landsstjórninni upp í
hendurnar á Sjálfstæðisflokknum
og Framsóknarflokknum, sem
hafa stjórnað landinu í sameiningu
síðan 1995. Alþýðuflokkurinn lagði
upp laupana og rann inn í Samfylk-
inguna.
Tilfærslan á Seðlabanka
Íslands til forsætisráðuneytisins
gekk þvert á það sjónarmið, sem
nýju lögunum var þó í orði kveðnu
ætlað að virða, að Seðlabankinn
ætti eftirleiðis að njóta og neyta
aukins sjálfstæðis gagnvart
öðrum stjórnvöldum eins og hefur
færzt í vöxt í öðrum löndum. Það
hefur sýnt sig, að yfirbragð Seðla-
bankans hefur síðustu ár verið
pólitískara en nokkru sinni fyrr,
enda hafa stjórnmálamenn flutt
sig úr baksætinu fram í formanns-
sætið í bankastjórninni. Andrúms-
loftið á vettvangi stjórnmálanna
er að ýmsu leyti harðskeyttara
og heitara en oft áður, svo sem
marka má m.a. af yfirstandandi
og aðsteðjandi deilum fyrir dóm-
stólum með ýmislegu stjórnmála-
ívafi (Baugsmál, olíumál o.fl.). Og
nú hefur fyrrverandi forsætisráð-
herra tekið sér sæti sem formað-
ur bankastjórnarinnar, beint úr
orrahríð stjórnmálanna - og hefur
auk þess fengið sektardóm fyrir
meiðyrði, ekki fyrir einhverja
slysni, heldur fyrir samantekin
ráð um róg að því er virðist (sjá
t.d. Jónsbók Einars Kárasonar), en
það mun vera einsdæmi um seðla-
bankastjóra í okkar heimshluta
og þótt víðar væri leitað. Orð eru
dýr í seðlabönkum, og þess vegna
m.a. henta stjórnmálamenn, sem
hafa verið dæmdir fyrir meiðyrði,
öðrum síður til setu í seðlabanka-
stjórnum. Sjálfsráðning hans til
bankans er þó rökrétt framhald
úr nýliðinni fortíð, enda hafa
ekki færri en tveir fyrrverandi
viðskiptaráðherrar „tekið bank-
ann“ síðustu ár án þess að vekja
umtalsverða andúð. Annar þeirra
gaf þá skýringu á vistaskiptunum,
að hann væri orðinn þreyttur á
linnulausri gagnrýni á embættis-
verk hans í ráðuneytinu. Hann tók
nokkru síðar að sér ásamt öðrum
milligöngu við einkavæðingu
Búnaðarbankans og gerðist einn
ríkasti maður landsins án þess að
vekja teljandi eftirtekt eða andúð,
að því er séð verður.
Á undan nýja bankastjóranum
nú gegndi formennsku í banka-
stjórninni fyrrverandi mennta-
málaráðherra Sjálfstæðisflokks-
ins, sem flokkurinn þurfti á sínum
tíma að koma fyrir í bankanum,
þótt hann hefði aldrei látið efna-
hagsmál eða fjármál til sín taka.
Hann hafði áður um alllangt skeið
skrifað reglulega dálka í Morg-
unblaðið um stjórnmál án þess
að sýna efnahagsmálum nokkurn
sérstakan áhuga eða skilning,
enda er maðurinn lögfræðing-
ur að mennt. Þessi bankastjóri
var um tólf ára skeið ritstjóri
Fjármálatíðinda, sem var eina
hagfræðitímarit landsmanna, og
hann virtist ekki sjá neitt athuga-
vert við að ritstýra tímaritinu,
þótt hann væri ekki læs á mikinn
hluta þess, sem þar stóð. Það er
þó þakkarvert, að hann skuli ekki
einnig hafa tekið að sér að ritstýra
Læknablaðinu.
Sjálfstæði
Seðlabankar þurfa að njóta sjálf-
stæðis gegn ásælni stjórnmála-
manna, og í þá átt hafa menn
einmitt verið að færa seðlabanka-
löggjöfina undangengin ár í öðrum
löndum nær og fjær. Stjórnmála-
menn fóru ekki vel á fyrri tíð með
það áhrifavald, sem þeir höfðu
yfir seðlabönkum. Þeir neyttu
lags til að skikka seðlabankana til
að veita óréttmæta fyrirgreiðslu
með því t.d. að prenta peninga eða
lækka vexti fyrir kosningar til að
kaupa sér atkvæði með annarra
fé, og afleiðingin var verðbólga
og olli efnahagslífinu miklum og
langvinnum skaða. Þess vegna
reið á því að reisa lagalegar skorð-
ur við slíkri misnotkun, og það
var gert. Seðlabankar eru í aðra
röndina eins og dómstólar og fjöl-
miðlar: þeir þurfa að vera hafnir
yfir grunsemdir um pólitíska hlut-
drægni, því að ella geta þeir ekki
gert fullt gagn. Seðlabankar eiga
ekki að vera í kallfæri frá stjórn-
málamönnum, ekki frekar en við-
skiptabankar eða dómstólar. Pólit-
ískir seðlabankar eru tímaskekkja
eins og ríkisviðskiptabankar og
flokksblöð, að ekki sé nú minnzt á
hlutdræga dómstóla eða lögreglu.
Þetta grundvallarsjónarmið
hafa menn í reyndinni ekki virt hér
heima þrátt fyrir seðlabankalögin
frá 2001 eins og ítrekuð misnotkun
stjórnmálastéttarinnar á banka-
stjórn Seðlabankans í eiginhags-
munaskyni vitnar um. Viðskipta-
bankar og sjóðir eru að vísu ekki
lengur í ríkiseigu, en einkavæð-
ingu þeirra nýlega var eigi að síður
ábótavant í ýmsum greinum, og um
það má hafa margt til marks. Ein-
dregin afskipti stjórnmálamanna
af einkavæðingarferlinu, útilok-
un erlendra keppinauta (nema
til skrauts), auðgun vel tengdra
einkavina og áframhaldandi seta
hátt settra erindreka stjórnmála-
flokkanna í bankaráðum tveggja
stærstu bankanna eftir einkavæð-
ingu segja í rauninni allt, sem segja
þarf um það mál. Ítrekaðar árásir
stjórnmálamanna á Hæstarétt,
t.d. vegna úrskurðar réttarins um
fiskveiðistjórnina 1998 og aftur um
öryrkjamál 2000, eru angi á þess-
um sama meiði og vitna um ónóga
virðingu stjórnmálamannanna
fyrir aðgreiningu valds í nútíma-
lýðræðisríki; það bætir ekki úr
skák, að Hæstiréttur sneri við blað-
inu í báðum málunum eftir þungar
ákúrur stjórnmálamannanna.
Íhlutun
Vandinn tekur á sig ýmsar aðrar
myndir. Eftir vaxtahækkun Seðla-
bankans í desember 2005 lýstu for-
menn beggja ríkisstjórnarflokka
efasemdum um réttmæti hækkun-
arinnar og túlkuðu hana jafnframt
sem stefnubreytingu bankans,
væntanlega að höfðu samráði við
nýja bankastjórann, sem var nán-
asti samverkamaður þeirra í rík-
isstjórn. Eða hættu þessir menn
skyndilega að bera saman bækur
sínar eftir bankastjóraskiptin?
Gagnrýni beggja oddvita ríkis-
stjórnarflokkanna á vaxtaákvörð-
un Seðlabankans jaðrar við íhlutun
í landi, þar sem sjálfstæði bankans
er enn jafnveikt og raun ber vitni
um. Leiðtogi stærsta stjórnarand-
stöðuflokksins lagði á hinn bóginn
blessun sína yfir gjörninginn. Allir
flokksformennirnir þrír virðast
líta á það sem sjálfsagðan hlut, að
þeir úttali sig um vaxtaákvarðanir
Seðlabankans. Þeir mættu gjarnan
leiða hugann að því, hvers vegna
t.d. forsætisráðherra Bretlands eða
fjármálaráðherra skipta sér ekki af
vaxtaákvörðunum Englandsbanka.
Enginn flokksformannanna þriggja
virðist sjá neitt athugavert við það,
að oddvitar stjórnmálaflokkanna
haldi áfram að braska sín á milli
með bankastjórastöðurnar í Seðla-
bankanum í blóra við anda og efni
laganna frá 2001. Það var Davíð
Oddsson, þáverandi forsætisráð-
herra, sem bauð Steingrími Her-
mannssyni bankastjórastöðuna á
sínum tíma, væntanlega til að gera
„hefð“ úr skipun Geirs Hallgríms-
sonar, fyrrverandi forsætisráð-
herra, í embætti seðlabankastjóra.
Formaður Samfylkingarinnar má
Pólitískari en nokkru sinni fyrr
[ SEÐLABANKASÖGUR I ]
SEÐLABANKI ÍSLANDS Tilfærslan á Seðlabanka Íslands til forsætisráðuneytisins gekk þvert á það sjónarmið, sem nýju lögunum var þó í
orði kveðnu ætlað að virða, að Seðlabankinn ætti eftirleiðis að njóta og neyta aukins sjálfstæðis gagnvart öðrum stjórnvöldum eins og
hefur færzt í vöxt í öðrum löndum.
„Pólitískir seðlabankar
eru tímaskekkja eins og
ríkisviðskiptabankar og
flokksblöð, að ekki sé
nú minnzt á hlutdræga
dómstóla eða lögreglu.“
Þorvaldur Gylfason hagfræðiprófessor tók þenn-
an texta upphaflega saman í þrem hlutum handa
vikuritinu Vísbendingu. Þegar upp var staðið,
þótti fara betur á því, að efnið kæmi fyrir sjónir
breiðari lesendahóps, svo að úr ráði varð að birta
það heldur í tvennu lagi hér í Fréttablaðinu. Síðari
hlutinn birtist á morgun.
Komdu í spennandi heim
afþreyingar og upplýsinga
Smelltu þér á www.ogvodafone.is, farðu í næstu verslun Og Vodafone
eða hringdu í 1414 fyrir nánari upplýsingar.
ÍS
LE
N
SK
A
A
U
G
LÝ
SI
N
G
A
ST
O
FA
N
/S
IA
.I
S
O
G
V
3
06
37

12
/2
00
5

26.900 kr.
NOKIA 6230i
SÍMI
KOMDU Í SPENNANDI HEIM
AFÞREYINGAR OG UPPLÝSINGA