Fréttablaðið - 19.03.2006, Blaðsíða 20

19. mars 2006 SUNNUDAGUR20
Vinningar verða afhentir hjá BT Smáralind. Kópavogi.
Með því að taka þátt ertu kominn í SMS klúbb. 149 kr/skeytið.
Aðalvinningur er:
Playstation2 + PSP+24 + The Godfather
Aukavinningar eru:
24 Tölvuleikir • The Godfather tölvuleikir
PS2 stýripinnar • Playstation minniskort
DVD myndir • Varningur tengdur PS2 og tölvuleikjum Fullt af öðrum tölvuleikjum • Pepsi kippur og margt fleira
Þú sendir SMS skeytið
BTC F24
á númerið 1900
Þú svarar spurningu
Þú gætir unnið.
12. hver vinnur.
Playstation 2
Þýska orðið Realpolitik er stundum notað til að lýsa harðsvíraðri en raunsærri
utanríkisstefnu ríkja í hörðum
heimi. Járnkanslarinn Bismarck
sem sameinaði þýsku ríkin á nítj-
ándu öld á mestan heiður af hug-
takinu. Hann lagði áherslu á að
hernaðarmáttur og efnahagsstyrk-
ur skipti sköpum í samskiptum
ríkja en þó gætu veik smáríki haft
sitt fram; stórveldi yrðu fordæmd
fyrir að níðast á hinum minni mátt-
ar og kannski hefðu þau líka hag af
því að vera í bandalagi við smáríki.
Þetta væri vald hinna veiku, sagði
Bismarck. Síðan tóku ýmsir undir
þetta mat hans á valdajafnvægi í
heiminum og frægur stjórnmála-
spekingur, Hans J. Morgenthau,
skrifaði t.d. árið 1959 að það væri
hugsanlegt að „veikburða ríki búi
yfir kostum sem mun sterkara
bandalagsríki telur sig ekki geta
verið án. Þetta getur gefið smárík-
inu völd innan bandalags sem eru
ekki í nokkru samræmi við stærð
þess.“ Morgenthau sagði þetta ekki
út í loftið. Hann vitnaði til stað-
reynda máli sínu til stuðnings -
samskipta Íslands og Bandaríkj-
anna í hita kalda stríðsins.
Herinn kemur
Bandaríkaher kom fyrst til Íslands
sumarið 1941. Ári áður höfðu Bret-
ar hernumið Ísland en vildu að
Bandaríkin tækju við vörnum
landsins. Íslensk stjórnvöld kusu
líka frekar bandaríska hervernd en
breskt hernám. Hagsmunir
íslenskra og bandarískra ráða-
manna fóru því saman en svo varð
vík milli vina þegar leið að stríðs-
lokum. Bandaríkjamenn óttuðust
að átök við Sovétríkin og kommún-
ismann væru í vændum og vildu
hafa hér aðstöðu til frambúðar;
herstöð á Keflavíkurflugvelli, flota-
stöð í Hvalfirði og flugbækistöð við
Skerjafjörð.
Einhugur var á Íslandi að hafna
þessum kröfum en nokkurs konar
málamiðlun náðist með Keflavíkur-
samningnum haustið 1946: Banda-
rískt verktakafyrirtæki skyldi sjá
um rekstur flugvallarins á Miðnes-
heiði en hann var nauðsynlegur
fyrir liðsflutninga Bandaríkja-
manna til og frá hernámssvæði
þeirra í Þýskalandi fyrstu árin eftir
stríð. Sósíalistar og hlutleysissinn-
ar fordæmdu þessa „fataskipta-
lausn“ en ótvíræður meirihluti var
fyrir henni á þingi.
Inngangan í NATO
Næstu ár komst kalda stríðið í
algleyming. Ísland gekk í NATO 30.
mars 1949 og urðu þá hörðustu
óeirðir sem um getur í lýðveldis-
sögunni. Aðildin að varnarbanda-
laginu breytti því þó ekki að landið
var enn herlaust og töldu ráðamenn
og hernaðarsérfræðingar í Wash-
ington að það væri í raun óásættan-
legt til lengdar. Sovétmenn gætu
reynt að seilast til valda á Íslandi
og Bandaríkin þyrftu að hafa við-
búnað hér ef til ófriðar drægi. Árið
1950 blossaði upp stríð í Kóreu,
stríðsótti óx um allan heim og réð
miklu um það að 5. maí 1951 gerðu
Ísland og Bandaríkin varnarsamn-
ing. Bandarískt herlið sneri aftur
til landsins og hefur verið hér
síðan.
Skýr þingmeirihluti var fyrir
inngöngunni í NATO og endurkomu
hersins og meirihluti landsmanna
var hvoru tveggja hlynntur. Ísland
fékk vernd þegar veður þóttu
válynd í heiminum, og þar að auki
skipti nær öllu fyrir efnahag lands-
ins að eiga Bandaríkin og vestur-
veldin að vinum. Hlutfallslega nutu
Íslendingar Marshall-aðstoðar,
lána, fégjafa og tollaívilnana í rík-
ari mæli en nokkurt annað ríki á
Vesturlöndum.
Ísland nýtti með öðrum orðum
vald hinna veiku til að tryggja hag
sinn í varnar- og efnahagsmálum.
Auðvitað vildu stuðningsmenn
vestrænnar varnarsamvinnu einn-
ig í einlægni leggja sitt af mörkum
í baráttu kalda stríðsins en eigin-
hagsmunir hlutu að móta utanríkis-
stefnuna í Reykjavík, rétt eins og í
Washington. Bjarni Benediktsson,
einn helsti leiðtogi Sjálfstæðis-
flokksins um miðja síðustu öld og
sá sem öðrum fremur mótaði varn-
arstefnu landsins þau ár, dáði Bism-
arck og stjórnlist hans. Í ræðu vorið
1940 vitnaði Bjarni í þau orð járn-
kanslarans „að stjórnmálin væru
ekki vísindi heldur list, sem sé list-
in til að sjá hvað væri mögulegt á
hverjum tíma og framkvæma
það“.
Mikilvægi Íslands
Bandarískir ráðamenn sáu líka nær
alltaf vel hver staðan var: Þeir
veittu vernd sína og fjárhagsstuðn-
ing af því að þeir töldu sig ekki
mega vera án hernaðaraðstöðu á
þessari mikilvægu eyju í miðju Atl-
antshafi. En stundum kom fyrir að
þeim gramdist að hinir örfáu eyja-
skeggjar hefðu einhvers konar
tangarhald á stórveldinu, eða teldu
sig hafa það. Sumarið 1956 komst
vinstri stjórn Alþýðuflokks,
Alþýðubandalags og Framsóknar-
flokks til valda á Íslandi og kvaðst
vilja herinn burt. Þótt ljóst væri að
skiptar skoðanir væru í raun um
þetta innan stjórnarinnar voru
fyrstu viðbrögð Bandaríkjamanna
mjög hörð. Þeir létu í það skína að
allri efnahagssamvinnu yrði hætt
og á daginn kom að valdi hinna
veiku voru takmörk sett. Þegar til
kastanna kom var vald hinna sterku
mjög öflugt, eða eins og einhver
sagði einhvern tímann í kalda stríð-
inu: Það gengur ekki að reka herinn
burt því þá getum við ekki lengur
hótað því að reka hann burt.
Innrás í Ungverjaland
Bandaríkjaher fór hvergi 1956,
enda gerðu Sovétmenn þá innrás í
Ungverjaland og hræddu fólk hvar-
vetna á Vesturlöndum. Og Ísland
fékk líka fleiri hagstæð lán úr því
að samkomulag náðist um áfram-
haldandi hersetu - og vegna þess að
vinstri stjórnin ýjaði að því að hún
myndi annars leita hófanna í
Moskvu. Í Washington mislíkaði
sumum embættismönnum að svo
virtist sem Íslendingar væru „að
kúga af okkur fé“, en svona var
staðan í kalda stríðinu.
Bandaríkjamenn komust jafn-
framt að því að þeir gætu tæplega
breytt viðbúnaði sínum á Íslandi til
muna án samráðs og samkomulags
við Íslendinga. Við gerð varnar-
samningsins 1951 höfðu íslenskir
ráðamenn lagt mikla áherslu á að
þeir ættu síðasta orðið um fjölda
hermanna í landinu og með hvaða
hætti varnarliðið hagnýtti aðstöðu
sína. Þar að auki yrðu Bandaríkin
að „framkvæma skyldur sínar sam-
kvæmt samningi þessum þannig að
stuðlað sé svo sem frekast má verða
að öryggi íslensku þjóðarinnar“.
Hér mætti því ekki aðeins vera
eftirlitsstöð eða aðstaða sem þjón-
aði Bandaríkjunum einum.
Um áratug síðar reyndi á þennan
þátt varnarsamningsins en banda-
ríski flugherinn komst þá að þeirri
niðurstöðu að ekki væri lengur þörf
fyrir orrustuþotur á Keflavíkur-
flugvelli. Valdhafar í Reykjavík
mótmæltu þessu mati harðlega; á
Íslandi yrðu að vera „sýnilegar loft-
varnir“ því annars þjónaði varnar-
samningurinn ekki hagsmunum
Íslendinga. Svo fór, eins og Valur
Ingimundarson sagnfræðingur
hefur bent á, að lögfræðingar
Bandaríkjahers féllust á þá skoðun
Íslendinga að einhliða ákvörðun um
að fjarlægja þoturnar væri brot á
varnarsamningnum - og þær urðu
um kyrrt. Vilji íslenskra valdhafa
fékk að ráða.
Vinstri stjórn
Næstu ár var allt með friði og spekt
en í upphafi áttunda áratugarins
syrti í álinn. Vinstri stjórn komst
aftur til valda (að þessu sinni áttu
Alþýðubandalag, Framsóknarflokk-
ur og Samtök frjálslyndra og vinstri
manna aðild að henni), og aftur var
sagt að herinn skyldi fara. Um það
voru þó deildar meiningar í stjórn-
inni líkt og fyrri daginn. Fulltrúar
bandarískra stjórnvalda vissu það
en létu stundum í það skína að þeir
væru orðnir þreyttir á þessum erf-
iðu bandamönnum á Íslandi. Her-
inn varð kyrr en segja má að í kalda
stríðinu hafi síðast orðið hörð átök
um hann í þorskastríðinu við Breta
1975-76. Samsteypustjórn Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðisflokks
var þá við völd og Ólafur Jóhannes-
son, dómsmálaráðherra og formað-
ur Framsóknar, heimtaði í samtöl-
um við sendiherra Bandaríkjanna
að þau stæðu einhuga með Íslend-
ingum; annars væri þetta varnarlið
til einskis og gæti bara farið. Sendi-
herrann svaraði fullum hálsi að
Bandaríkjastjórn léti ekki kúga sig,
léti ekki „blackmaila“ sig, og vest-
ur í Washington var ákveðið að end-
urskoða þörf Bandaríkjanna fyrir
aðstöðu á Íslandi. Íslendingar væru
of óáreiðanlegir bandamenn og það
gæti reynst of dýrt að halda þeim
góðum.
Ný heimsmynd
Kalda stríðið geisaði og auðvitað
var niðurstaðan sú að enn væri
brýn þörf fyrir aðstöðu á Íslandi.
Svo hrundu Sovétríkin 1991 og ný
heimsmynd varð til. Óvinurinn
hvarf og hernaðarmikilvægi
Íslands snarminnkaði um leið. Æ
síðan hafa Bandaríkjamenn viljað
draga úr viðbúnaði á Íslandi, eins
og kom síðast í ljós árið 2003 þegar
þeir voru komnir á fremsta hlunn
með að flytja í burtu þær fáu
orrustuþotur sem hér eru enn, auk
alls sem þeim fylgir. Svo virðist
sem íslenskum ráðamönnum hafi
þá í síðasta sinn tekist að beita
Bandaríkjamenn valdi hinna veiku:
Davíð Oddsson, þáverandi forsæt-
isráðherra, sagði blákalt - rétt eins
og Bjarni Benediktsson og fleiri
höfðu gert í kalda stríðinu - að yrði
ekki farið að vilja Íslendinga lyki
varnarsamstarfinu við Bandaríkin
einfaldlega.
Bandaríkjastjórn lét tilleiðast
þá, en ekki núna, eins og atburðir
síðustu daga sýna svo vel. Hún vill
þó halda í varnarsamninginn, en á
eigin forsendum. Valdajafnvægið í
samskiptum ríkjanna er auðvitað
gerbreytt frá því sem var í kalda
stríðinu. Staðan er þó enn sú að
vald í öllum sínum myndum ræður
mestu í samskiptum ríkja; Realpol-
itik ræður. Í nóvember 1945 sagði
Bjarni Benediktsson á lokuðum
fundi sjálfstæðismanna að „senni-
lega myndu Bandaríkin fá Ísland,
hvað sem við segðum, ef þeir teldu
sig þurfa þess“. En þá var að vinna
úr því, snúa vanmætti í vald. Það
tókst í kalda stríðinu og þótt van-
mátturinn virðist alger núna snýst
leikurinn sem fyrr um list hins
mögulega.
Vald og vanmáttur
Guðni Th. Jóhannesson er sagnfræðingur við Hugvísindastofnun Háskóla
Íslands og vinnur að rannsóknum á íslenskum utanríkis- og öryggismálum.
Hann útskýrir í þessari grein varnarsamstarf Íslands og Bandaríkjanna í
kalda stríðinu og til okkar daga.
KEFLAVÍKURGANGA 12. JÚNÍ 1978 Hjálmar
Árnason, þingflokksformaður Framsóknar-
flokksins, er hér í fylkingarbrjósti.
FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
BANDARÍSKAR F-15 ORRUSTUÞOTUR KEFLAVÍKURGANGA ÁRIÐ 1960