Fréttablaðið - 19.03.2006, Blaðsíða 65

19. mars 2006 SUNNUDAGUR26
baekur@frettabladid.is
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
> SKRIFAR UM BÓKMENNTIR
Páll Valsson, vinur minn og samstarfsmaður til margra ára, flutti um daginn
varnaðarorð um þróun íslenskunnar sem víða hefur verið vitnað til og vakið
hafa snarpa umræðu; og þó þetta sé bókmenntadálkur þá er nú einu sinni
tungumálið lífsrými bókmenntanna einsog hafið fiskanna og vandi málsins
alltaf líka vandi bókmenntanna.
Ég er ekki sammála áherslum Páls. Hættan við varnaðarorð sem þessi
er að maður búi sér til vígstöðu sem er óverjanleg, eða loki fyrir sér flest-
um leiðum nema aftur á bak. Þýska skáldið Bertolt Brecht orðaði það svo,
þegar hann deildi við róttækan félaga sinn Georg Lukacs um framsækna
bókmenntastefnu um miðja síðustu öld, að Lukacs hefði tilhneigingu til
að horfa til hinna gömlu góðu daga og miða allt við þá, en sjálfur vildi
hann gera hina nýju vondu daga að útgangspunkti sinnar baráttu. Það er
sannarlega þarft að vara við illum tilhneigingum í nútímanum, en það er
ekki víst það leiði neitt nema tekið sé um leið mið af jákvæðum dráttum
tíðarandans. Þessi hugsun getur átt við flesta umbótaviðleitni, þar á meðal
á sviði málfars og tungutaks.
En fyrirvari minn gagnvart þeim hugmyndum nær lengra. Mér vitanlega
eru ekki til neinar alvöru rannsóknir á þróun íslenskrar tungu sem benda til
þess að hætt verði að tala hana eftir hundrað ár; slíkar spár byggjast öðru
fremur á tilfinningu. Það má að vísu gefa sér að miklar breytingar muni
verða á orðaforða íslenskunnar í samræmi við gerbreytt samfélag, en hvort
þær breytingar nái til sjálfs málkerfisins, og hversu róttækar þær verða, er
öldungis óvíst. Nú mun að vísu hafin ítarleg rannsókn á ýmiss konar tilbrigð-
um og tilhneigingum í samtímamáli, undir forystu Höskuldar Þráinssonar,
og verður forvitnilegt að sjá hvað hún leiðir í ljós.
Margumtöluð ensk áhrif hafa hins vegar verið rannsökuð í stóru verkefni
sem Ásta Svavarsdóttir og fleiri málfræðingar hafa unnið, sem leiðir glöggt
í ljós hvað breytingar af þessu tagi eru hægfara og hrakspár tilhæfulitlar.
Könnuð voru svokölluð aðkomuorð, þ.e. nýleg tökuorð og ýmiss konar
hráar slettur, í textum dagblaða, annars vegar frá árinu 1975, hins vegar frá
árinu 2000. Þá reyndist vera um marktæka aukningu að ræða: fyrir 30 árum
voru þetta um það bil 10 orð af hverjum 10 þúsund, um síðustu aldamót
var sú tala komin upp í 21. En merkilegast er auðvitað hvað hlutfallið er lágt:
Meðaltalið er um 17 af hverjum 10 þúsund orðum, það eru 0,2%! Verkefnið
er hluti norrænnar rannsóknar sem sýnir jafnframt að hlutur aðkomuorða
í íslensku er mun minni en í hinum Norðurlandamálunum, en reyndar til-
tölulega lítill á öllum Norðurlöndum. Þessi rannsókn nær til tímabils þar
sem ekki linnti varnaðarorðum góðra manna um enskuslettur og endalok
íslenskunnar. Og svo er herinn að fara...
Fyrir tæpum 200 árum taldi annar góður maður, Rasmus Christian Rask,
kveða svo rammt að dönskum áhrifum að varla myndi nokkur maður í
Reykjavík skilja íslensku eftir 100 ár eða svo og enginn á öllu landinu eftir
200 ár ef ekki yrði gripið í taumana; sjálfur hafði hann aðallega Heims-
kringlu sem viðmið. Raunin varð sú að ekkert bendir til að íslenskan sem
töluð var fyrir hundrað árum sé eitthvað lakari en sú sem töluð var í tíð
Rasks. Og ég veit ekki um neinar rannsóknir sem geta staðfest að Íslending-
um hafi farið eitthvað aftur í sínu tungumáli frá því um aldamótin 1900. Það
er auðvelt að draga fram ótal ambögur og málvillur sem nú má sjá í skrifum
manna á opinberum vettvangi (a.m.k. sé netið talið opinber vettvangur).
En þá verður að hafa í huga að á okkar tímum taka hlutfallslega miklu fleiri
til máls á opinberum vettvangi en var fyrir daga menntunarsprengjunnar. Ef
menn lesa sendibréf frá því upp úr aldamótum 1900, það er bréf sem aðrir
en örfáir rithöfundar eða langskólagengnir menn skrifuðu, morar þar allt í
svokölluðum málvillum - en inni á milli glittir alltaf í kraftmikið og heillandi
orðalag. Í stuttu máli tel ég að það sé síst töluð lakari íslenska nú en fyrir
hundrað árum, og að fátt bendi til að hér verði talað verra mál eftir hundrað
ár - þótt það muni breytast.
Auðvitað hlýtur bókmenntafólk að taka málstað íslenskunnar, berjast
fyrir endurnýjunarmætti hennar og sköpunargleði, fjölbreytni og sveigj-
anleika. Og sem betur fer sýnir ungt fólk sama áhuga og fyrri kynslóðir á
nýyrðasmíði eða þeirri skemmtilegu viðleitni að gefa gömlum orðum nýja
merkingu, einsog sjá má af hugtökunum aulahrollur og fés, hnakkar og
treflar (sem hétu reyndar treflagengi í skáldsögu Vésteins Lúðvíkssonar,
Gunnar og Kjartan, fyrir meira en 30 árum).
Ætli það sé ekki meiri ástæða til að hafa áhyggjur af afdrifum íslenskrar
náttúru en íslenskrar tungu um þessar mundir? Sem betur fer virðist margt
yngra fólk deila þeim áhyggjum, þótt það orði þær öðruvísi en Þorsteinn
Erlingsson hefði gert.
Íslenskan
550 5000
AUGLÝSINGASÍMI
Cell eftir Stephen King
Þessi nýjasta skáldsaga hrollvekjumeist-
arans er komin í bókabúðir í Reykjavík
í hörðu bandi og er
vitaskuld hvalreki
fyrir þá sem kunna
að meta mátuleg-
an subbuskap og
blóðsúthellingar.
King hafði áður lýst
því yfir að hann væri
sestur í helgan stein
en hefur blessun-
arlega ekki séð sér
fært að standa við
þau stóru orð. Hér hverfur hann aftur
til upprunans og gerir fyrst og fremst út
á hrylling frekar en sænskan sósíalreal-
isma. Í Cell breytast farsímanotendur í
blóðþyrsta uppvakninga að hætti leik-
stjórans George A. Romero og þeir fáu
sem ekki eiga gemsa þurfa að berjast
fyrir framtíð mannkyns.
> Bók vikunnar„Hann langaði til að reyna
við stelpuna þarna við aust-
urvegginn sem hann vissi ekki
að hét Fríða og Fríða hefði
líklega látið til leiðast ef hann
hefði kjark í sér til að fara
yfir og spyrja hana hvort hún
væri til í að tala. En það vissi
hann ekkert um.“
Í Áhyggjudúkkum Steinars Braga slást lesendur í för með fólki sem allt á það sam-
eiginlegt að eiga leið hjá bókabúð Máls og menningar á Laugaveginum í jólaösinni.
Rithöfundurinn og útgáfug-
emlingurinn Eiríkur Örn
Norðdahl situr síst auðum
höndum, hann tók sér frí
frá skriftum og flaug suður
í sollinn til að veita viður-
kenningu fyrir ömurlegasta
ljóðið á Íslandi.
„Þetta tókst náttúrlega alveg ótrú-
lega vel, það var alveg brjálæðis-
lega mikil þátttaka í keppninni.
Það er alveg stórmerkileg stað-
reynd að það er erfitt að plögga
góða ljóðlist en svo ótrúlega auð-
velt að kynna ömurlega ljóðlist,“
segir Eiríkur og útskýrir að
Íslandsmeistarmótið í ömurlegri
ljóðlist hafi í upphafi verið draum-
ur og síðar skens sem vatt upp á
sig á blogginu hans með þeim
afleiðingum að fyrirspurnum fór
að rigna inn og hann sá sig til-
neyddan að gera keppnina opin-
bera og senda út fréttatilkynn-
ingu.
„Fólk er almennt sökkerar fyrir
góðum hugmyndum og því sem er
fyndið og þetta var náttúrlega
frekar fyndið. Það kom mér á
óvart hversu margir tóku þátt því
fólk er auðvitað líka vant að virð-
ingu sinni. Ég dauðkveið því þegar
ég hafði samband við sigurvegar-
ann og var hálf hræddur um að
fólk myndi bakka út,“ útskýrir
Eiríkur en allt fór þó vel fram og
settlega við athöfnina í Kastljós-
inu nú um helgina þar sem hið
smekklausa lárviðarskáld var
hyllt, þótt fjarverandi væri.
Önnum kafinn
Eiríkur býr á Ísafirði og er iðinn
við kolann þessa dagana. Hann er
blaðamaður á vestfirska fjölmiðl-
inum Bæjarins besta og bloggar
af elju. Svo er hann með fjórar
ljóðabækur og skáldsögu í smíð-
um. „Sagan er um mann sem fer
aldrei út úr íbúðinni sinni, gerir
voða lítið. Hurðarhúnninn hjá
honum bilar og hann reynir eitt-
hvað að gera við hann en svo leys-
ist þetta bara upp í langvarandi
einveru.“ segir hann. Fyrr en varir
gerir hann sér grein fyrir því að
hann hefur ekki farið út úr húsi í
hálfan mánuð. „Ég held að þetta sé
almennt að verða meira áberandi
hjá fólki,“ segir Eiríkur og útskýr-
ir að þrátt fyrir allt sé manneskj-
an að einangrast og hanga miklu
meira heima hjá sér.
Ljóðabækurnar fjórar verða
mjög ólíkar, áréttar hann. Ein
þeirra mun innihalda myndræn
ljóð, önnur verður túristabók með
stuttum kátínuljóðum á ensku og
ber vinnuheitið „Nyhil Canned
Puffin“ og sú þriðja verður prósa-
verk um Þorskastríðið. „Hún fjall-
ar meðal annars um Guðmund
skipherra Kjærnested,“ segir
skáldið. Fjórða bókin verður síðan
hefðbundnari ljóðabók.
Opna búð
„Nýhil er í blússandi, djöfulsins
swingi,“ segir Eiríkur glaðhlakka-
lega og útskýrir að félagsskapur-
inn hyggi á frekari fyrirtækja-
væðingu. „Við erum líklega að
fara að opna búð og kannski verð-
um við fljótari að fá hluthafaskrá
heldur en manifesto, sem er frem-
ur undarlegt fyrir svona jaðarhóp
eins og okkur,“ útskýrir hann.
„Bókabúðin er kannski versta við-
skiptahugmynd sem hefur komið
fram á Íslandi í langan tíma. Við
verðum náttúrlega með ljóðabæk-
ur, kannski eitthvað svona sérhæft
jaðardót sem bara við fílum og svo
e.t.v. aðra list í umboðssölu,“ segir
hann og glottir. „Ég á nú ekki von
á því að þetta verði okkur fjár-
hagslega til framdráttar en þetta
er gott dæmi um þær fagurfræði-
legu glæfrabrautir sem Nýhil
ferðast eftir.“
„Við höfum alltaf verið
andfyrirtækjalega sinnuð,“ áréttar
Eiríkur og útskýrir að það það er
ákveðið stökk að fá sér vasknúmer.
„Það er eins og að vera með haka-
kross. Ég meina, við förum ekkert
inn á Sirkus þegar við erum komin
með vasknúmer.“ Hann segir að
það verði erfitt að segja til um
hvernig málin þróist en er nokkuð
bjartsýnn. „Þetta er óvenjulega
skemmtilegt fólk í Nýhil og ég hef
mikla trú á því,“ segir hann.
Vöxtur og von á meiru
Nýhil er fremur laustengdur
félagsskapur skálda, ólátabelgja
og annars þenkjandi fólks en
Eiríkur segir að það sé alltaf ein-
hver endurnýjun í hópnum. „Það
hefur alltaf verið einhver kjarni
en það er engin félagaskrá. Það
getur hver sem er gert eitthvað í
nafni Nýhil.
Hugmyndin að baki Nýhil er að
þetta sé svona andlegt gúlag sem
við þrælum innan en það gera
samt allir það sem þeim dettur í
hug. Nýhil skilgreinir sig jafnóð-
um með því sem það gerir, og það
getur breyst með fimm mínútna
fyrirvara.“
Með vorinu eru væntanlegar
nýjar bækur frá Nýhil en seinni
hluti seríunnar sem kennd er við
Norrænar bókmenntir mun brátt
skila sér og að þessu sinni munu
Steinar Bragi, Þórdís Björnsdótt-
ir, Valur Brynjar Antonsson, Krist-
ín Eiríksdóttir og Ófeigur Sigurðs-
son gefa út ljóðabækur í seríunni.
kristrun@frettabladid.is
Lengi von á meiru
EIRÍKUR ÖRN NORÐDAHL RITHÖFUNDUR Ísafjarðarskáldið skrifar fjórar ljóðabækur og
hyggur á frekari strandhögg með Nýhil. FRETTABLAÐIÐ/VALLI
Nú fer tími ferminganna
brátt í hönd og starfsmenn
bókaverslana stilla upp ritum
sem leggja munu grunninn
að bókasöfnum fermingar-
barnanna. Að sögn Ingibjargar
Sveinsdóttir, starfsmanns Máls
og menningar, eru sömu titlarnir
vinsælir ár eftir ár og lítið um
tískusveiflur þegar kemur að
bókum til fermingargjafa. Auk
orðabóka og veglegra fræðirita
er vinsælt að gefa klassískar
íslenskar bókmenntir að þessu
tilefni og nefnir Ingibjörg meðal
annars Únglinginn í skóginum
og Sölku Völku eftir Halldór
Laxness, Þorpið eftir Jón úr
Vör og ljóðasöfn Tómasar
Guðmundssonar, Steins
Steinarr og Jónasar Hall-
grímssonar.
„Það er samt skemmtilegt að
nú hefur einnig aukist að fólk
gefi skáldsögur til ferming-
argjafa,“ segir Ingibjörg og
bendir á að úrval af klassísk-
um þýddum skáldsögum sé
meira en fyrr. Fólk vilji gefa
persónulegri gjafir og gefi þá
skáldsögur fremur en orða-
bækur. „Sem dæmi mætti
nefna bækur eins og Don
Kíkóta eftir Cervantes, Moby
Dick eftir Herman Melville
eða Hobbitann eftir Tolkien.“
Klassík fyrir fermingar