Tíminn - 15.10.1978, Blaðsíða 18

18
■ainiimiii
Sunnudagur 15. október 1978.
Baldur Jónsson:
(slenzka á
vorum dögum
Erindi, flutt í Kennara-
háskóla íslands á ráðstefnu
Samtaka móðurmálskennara
Liingum hefir mönnum orðið
starsýnt á þaö — ekki slzt
erlendum fræðimönnum — hve
heilsteypta þjóðtungu Islend-
ingar eiga. Bent hefir verið á
fjögur meginatriði, sem við höf-
um verið taldir öfundsverðir af.
Ég læt nægja að visa til rit-
gerðar eftir Hans Kuhn, „Die
sprachliche Einheit Islands”
(Zeitschrift fur deutsche Mund-
artforschung. 2. 1935, bls. 21-39).
Þessi fjögur* atriði eru sem hér
segir:
1. Máliö hefir tekiö svo litl-
um breytingum, aö sígild
fornrit íslendinga eru
þeim lifandi bókmenntir
enn á vorum dögum.
2. Máliö er hiö sama um allt
land, en hefir ekki gliönaö
i mállýzkur, svo aö heitiö
geti.
3. Islenzkan hefir ekki
sundrazt I stéttamállýzk-
ur.
4. Talmáliö stendur ritmál-
inu nær en gengur og ger-
ist.
Þessi gtæsilega mynd af heil-
steyptri þjóötungu hefir a.m.k.
stundum veriö dregin upp til
þessaöbrýnaaörar þjóöir, sem
búa viö svo sundrað mál að sér
stakra aögeröa hefir verið þörf,
svo aö þegnar samfélagsins
gætu skiliö hver annan. Af
þessum sökum er hætt viö, aö
fremur sé ofsögum sagt af heil-
leika i'slenzkunnar en Ur honum
sé dregið. Þó hygg ég, aö þessar
staöhæfingar séu býsna nærri
sanni eöa hafi a.m.k. verið þaö
til skamms tlma. En ekki dugir,
að hver éti þetta hugsunarlaust
upp eftir öörum áratugum
saman. Sagan veröur ekki
sannari við þaö. Nú er einmitt
timabært aö endurskoöa sann-
leiksgildi hennar, og raunar er
sifellt veriö aö þvi. En viö, sem
myndum þennan félagsskap
móðurmálskennara, ættum nú
aö fara yfir þessi atriöi í sam-
einingu og meta þau, hyggja aö
þvi hvort fjöreggið, sem okkur
er trúaö fyrir, sé heilt eöa
byrjað aö bresta i höndunum á
okkur.
Rækt og órækt
Um fyrsta atriðið, sem taliö
hefir veriö islenzkunni tii ágæt-
is, get ég veriö fáoröur hér. Ég
hefi ekki alls fyrlr löngu fært
rök fyrir þvi —og aörir á undan
mér — að islenzk tunga sé einog
söm frá upphafi landsbyggöar
tii vorra daga, þótt hún hafi ekki
staðið i staö. Reyndar þarf ekki
að sækja nein fræöimannsrök
fyrir þessu. Þaö eitt nægir, aö
islenzkar fornsögur eru al-
menningi tiltækt lestrarefni rétt
eins og skáldsögur samtimahöf-
unda.
Markmiöiö hlýtur að vera aö
halda þræöinum óslitnum.
Fyrsta boöoröiö hefir þvi verið
og er enn að varðveita málið.
Þaö feiur i sér aö halda fast viö
formkerfi þess, beygingu,
orðskipan og jafnvel hljóökerfi
oghljóöskipan. I þvl felst einnig
að nýta tiltæk orö og oröasam-
bönd frá hvaöa tfma sem er án
teljandi merkingarbreytinga,
hafa allt forðabúriö undir, ef svo
vill verkast. Nýræktina veröur
svo aðstunda með þetta boöorö I
huga.
Við mættum gera meira aö
þvi að veiða góöa bita upp úr
gömlum sögum. Ég skal aðeins
nefna eitt dæmi til aö skýra,
hvaö ég á viö. Allir þekkja oröiö
svinari, sem viö höfum tekiö
beint úr dönsku, og Danir
myndað eftir þýzka orðinu
Schweinerei. 1 oröabókum er
reynt að þýöa þessi orö á is-
lenzku meö oröunum „sóöa-
skapur, óþrifnaöur, viöbjóður,
andstyggð”, en allt gæti þetta
veriö óþörf fyrirhöfn, þvi aö til
er i fornu máli ágætt orð fyrir
„svi'nari” og m.a.s. myndaö á
sambærilegan hátt. I Ólafs sögu
helga er sagt frá þvi, er ólafur
konungur kvaddi til sín fjóra
höföingjasyni utan af Islandi, og
voru þeir meö konungi um hriö.
Einn þeirra var Gellir Þorkels-
son. Þar kom, aö konungur
ætlaöi Gelli aö fara til íslands og
reka erindi sin, sem voru í sem
stytzu máli þau að gera tslend-
inga skattskylda sér. En sam-
tlmis bannaöi konungur félög-
um Gellis aö fara út, fyrr en i
ljós kæmi, hvernig erindum
hansyröi tekiö á lslandi. Segir
þá í sögunni, aö þeim þremenn-
ingum hafi þótt „súskapr mikill
haför viö sik ok þótti seta sin ill
ok ófrelsi” (Hkr. II, 240). Oröið
súskaprætti aö vera myndað af
stofni orösins sýr ,gylta’ likt og
t.d. greyskapr af grey ,tik’, og
er þvi mjög sambærilegt viö
danskaorðiö svlnari.Okkur ætti
ekki aö vera neitt aö vanbúnaöi
aö taka orðið súskapur notkun,
næst þegar tilefni gefst — og
þaö er eins vist, aö þess veröi
skammt aö biöa! Tekiö skal
fram, að I öörum handritum en
Kringlu stendur súrskapr, en
mér finnst súskapur engu verra
orð fyrir þaö.
Þegar rætt er um varöveizlu
málsins og oröaforöans, ber
sérstaklega að gæta þess að
raska ekki „formoröunum”
svonefndu, þ.e. hinum merk-
ingarsnauðu smáoröum, sam-
tengingum, forsetningum og
nafnháttarmerki, sem eru mál-
inu ómissandi þjónustulið, þótt
þau láti litiö yfir sér. Svipaö er
aö segja um fornöfnin. Þau eru
ekki ýkja mörg,' en fara aö
miklu leyti meö hlutverk staö-
gengla og eru þvi málinu
mikilsverð. Breytingar á þeim
geta oröiö afdrifarikari en
hreyfingar innan stærstu orö-
flokkanna, nafnoröa, sagnoröa
og lýsingaroröa. Þar hlýtur
alltaf að bætast i búiö og ekki
nema gott um þaö aö segja,
meðan farið er aö islenzkum
lögum.
En hafa verður gát á öllum
hræringum, og nú eru ýmsar
blikur á lofti. Liklegast hefir
lengstum oröiö út undan i
kennslubókum og skólakennslu
aö segja til um notkun ýmissa
fornafna. Fyrir nokkrum árum
vaknaöi ég upp viö það, aö for-
nafniö hvorttveggi (eöa hvor
tveggja) er aö hverfa úr málinu
' nema þá helzt i hvorugkyni ein-
tölu. Það hefir verið aö vikja
fyrir fornafninu báöir, sem ger-
ist nú svo uppivöðslusamt, að
þaðer jafnvel fariö aö þröngva
sér i eintölubúning. (Slikt er að
visu til i eldra máli i samband-
inu jöfnu báöu, hvort sem lita
ber á það sem samsetningu eöa
oröasamband). Ég veit ekki,
hvortkenna má erlendum áhrif-
um um þessa þróun, en varla
bæta þau úr skák. I islenzku
skiptir máli, hvort visaö er til
.tveggja’ eiía .tvennra’ því að
báöirer haft um ,tvo’en hvorir-
tveggju (eöa hvorir tveggja)
um .tvenna’. Viöhöfum þvi fulla
þörf fyrir bæði fornöfnin. Það
kemur okkur ekki viö, þó aö
Englendingar geti notaö oröið
bothbæöi fyrir ,tvo’ og .tvenna’.
Notkunarleysi fornafnsins hvor-
tveggi (eða hvortveggja) hefir
m.a. leitt af sér þann hvimleiöa
ávana, aö tönnlazt er sifellt á
„báöum aöilum/aöiljum ”,
einnig þar sem einfaldast væri
aö koma hvorumtveggju (eöa
hvorum tveggja) viö. Þessi þró
un virðist samfara sljóleika
fyrir þvl, aö sum nafnorö eru
tölubeygö, en önnur tölubundin,
þ.e.sumoröerubæöi till eintölu
og fleirtölu, en önnur eru ein-
göngu til I eintölu eöa eingöngu I
fleirtölu.
önnur fornafnanotkun, sem
nú fer mjög I handaskolum, er
samnotkun fornafnanna
hver/hvor og annarog fornafn-
anna sinn og hver/hvor.
Hvorugri notkuninni eru gerö
nein viöhlitandi skil i kennslu-
bókum. Enginn vafi er á þvi, að
sumt I meöferö fornafnanna
hver/hvorog annará rætur aö
rekja til erlendra fyrirmynda. I
staö þess aö segja þeir horföu
hvor á annan er nú oft sagt þeir
horföu á hvorn annan. Fornöfn-
in eru látin standa saman og
forsetningin flutt fram fyrir þau
og látin stýra falli beggja. En
þetta er ekki „feöratungan dýr
og há”. Hvor á annan er is-
lenzka lagið, en „á.hvorn ann-
an’’ ber keim af ,,pá hinanden”
á dönsku og ,,at each other” á
ensku.
Samnotkun fornafnanna sinn
og hver/hvorer miklu flóknara
mál og hefir liklegast veriö á
reiki um langan aldur. Eigi aö
siöur ætti aö mega nota þessi
fornöfn af skynsamlegu viti,
smlöa sér heilsteypta reglu úr
þeim brotum, sem til eru, hefja
ræktun, þar sem órækt er fyrir.
En nú má vera, aö þaö sé um
seinan. A allra siöustu árum
hefir málinu verið að áskotnast
nýtt fornafn, vaxiö upp úr
þessum glundroöa. Þetta nýja
orö hefir tekiö á sig myndina
sitthver/ sikkver eöa sitt-
hvor/sikkvor og hefir ýmist
merkinguna, ,ekki sami, mis-
munandi’ eöa jafnvel merking-
una ,báöir’. Tökum dæmi. Tveir
menn fara burt á tveimur
bflum, nánara tiltekiö á sinum
bílnum hvor eöa hvor á sinum
bíl (ef þeir eiga bilana). 1 stað
þess aö nota fornöfnin á þennan
hátt er nú sagt: Mennirnir fóru
á sitthvorum/sikkvorum biln-
um (þ.e. ekki á sama bilnum).
Baldur Jónsson
Hugsum okkur aö þeir hafi flutt
farangur I báöum bilunum. Þá
væri einhver vís til að segja, aö
þeir hafi flutt hann i sikkvorum
bllnum, og er þá sikkvor farið
aö merkja sama og báöir.
Ég hefi nú dvalizt nokkuö viö
fornafnanotkun, þvi aö hún
hlýtur aö hafa veriö eitthvaö
vanrækt i skólakennslu, en er
þó mikilvægari en margt
annaö. Orö min hér áöan um
stóru orðflokkana má þó ekki
skilja svo, að engar áhyggjur
þurfi af þeim aö hafa. Nú er
minna talað um ær og kýr en
áöur var, svo aö ekki sé minnst
á sýr. Ærnar heita nú helst
„rollur” og kýrnar „beljur”.
Um leið og gömlu oröin hverfa,
missum viö ekki aðeins þrjú orö
úr notkun, heldur veröum viö af
heilum beygingarflokki, aö visu
fáliöuöum, en byegingarflokki
samt. Viö mættum hafa þaö i
huga. Af öörum nafnoröum,
sem ástæöa er til aö halda hlifi-
skildi yfir, má nefna oröin
fingurog fótur. Þaö er furöu al-
gengt, aö jafnvel fulloröiö fóik
sneiöihjá þessum ágætu orðum,
sem fylgt hafa þjóöinni frá upp-
hafi, og taii heldur um „putta"
og „löpp”.
Einnig er ástæöa til aö ýta
undir sterku sagnirnar gangaog
lita, svo aö veiku sagnirnar
labba og kikja boli þeim ekki
alveg burt. Þegar ég var aö
alast upp, þótti ekki góður
siöur aö nota sögnina kikja um
arttiaö en ,horfa i sjónauka’. Nú
er mikill yfirgangur af þessari
sögn. Það er ætið varhugavert
aöhleypa sagnoröum meö veika
beygingu mjög langt á kostnað
hinna sterku, ekki sízt ef veika
sögnin er danskrar ættar i
þokkabót. Sterku sagnirnar eru
yfirleitt ævafornar og eldri en
Islandsbyggð. Þær eru flestar
meðal algengustu sagnoröa
málsins, þótt flokkur þeirra sé
fremur fáliðaöur. Veiku
sagnirnar eru mörgum sinnum
fleiri.
Ég hefinú drepiö á örfá atriöi,
sem mér fannst ástæöa til aö
vekja athygli kennara á, en sum
voru valin af nokkru handahófi,
og mætti hér lengi viö bæta.
Mér kæmi nú ekki á óvart.
þótt einhver hafi hugsað sem
svo undir þessum lestri um
breyttar málvenjur: „Er þetta
ekki bara eðlileg þróun?”
Þannig er oft spurt, þegar rætt
er um málbreytingar, sem
litnar eru hornauga, t.d. þágu-
fallssýkina. Og svariö er jú.
Auövitað má kalla þetta „eöli-
lega þróun”, ef oröið þroun
merkir ekkert annað en ,breyt-
ingaferill’. En minnumst þess,
aö það er lika „eölileg þróun”,
að land hefir viöa blásið upp og
gróður eyözt á stórum land-
svæöum, t.d. á Rangárvöllum,
þar sem kynstrin öll af gróöur-
mold og jarövegi hafa fokiö á
haf út. Þaö er „eðlileg þróun”
að m álning flagnar af húsum og
húsin veörast i vindum og
grotna, ef enginn hlúir að þeim.
Og þaö er „eðlileg þróun”, aö
arfi tekur völdin i kartöflugaröi,
sem eigandinn nennir ekki aö
hiröa.
Breytingar veröur aö meta,
hvort sem þær veröa á tungu
þjóbarinnar eða náttúru lands-
ins. Það er býsna margt likt
meö þessum tvennu og viöhorf-
um til hvorstveggja.
Vandinn, sem viö Islendingar
stöndum frammi fyrir I mál-
farslegum efnum, er aö halda
svo á málum að islenzk tunga
verði þjóöinni sem allra nyt-
samlegast tjáningartæki á
öllum sviöum, án þess aö slíta
þurfi þau mállegu tengsl, sem
viö háum viö fyrri kynslóðir I
landi voru og eiga varla
nokkurn sinn lika meðal þjóða
heimsins.
Hingað til hefir tekizt vonum
framar að þræöa þetta einstigi.
Og h vl skyldi vera erfiðara fyrir
okkuren þá, sem lifðuStórubólu
og Móðurharðindi, að hafa vald
á islenzku máli?"
Staöbundiö mál
Vikjum þá næst að þeirri staö-
hæfingu, að Islenzkan hafi ekki
gliðnað I staöbundnar mál-
lýzkur. Margt hefir verið rætt
um þetta efni. Aðsvomiklu leyti
sem ágreinings hefir gætt, hefir
hann nánast verið um merkingu
orðsins máiiýzka. Athygli
manna hefir þá einkum beinzt
að staðbundnum framburðartil-
brigðum, sem ekki verður á
móti mæít.Enýmislegt fleiraer
mismunandi eftir landshlutum
og tekur bæöi til setningafræði-
legra og beygingarlegra atriða,
enn fremur til mismunandi
orðafars og merkingar. Ég
spara mér að nefna dæmi, þvl
að þetta er efni, sem allir
kannast viö. En þótt enginn geti
afneitað þessum staðbundnu til-
brigöum, eru þau svo smávægi-
leg, að telja má til undantekn-
inga, ef misskilningur hlýzt af.
Málkerfiö má heita hiö sama
um allt land. Siöan Björn Guð-
finnsson kannaöi framburö
landsmanna á' styrjaldarár-
unum, hefir engin þvllik yfirlits-
rannsókn verið gerö. En telja
má vist, aö fremur hafi dregiö
úr þeim framburðarandstæö-
um, sem Björn fann, en aö þær
hafi magnazt. Sama, hygg ég,
að megi segja með sanni um
önnur staðbundin tilbrigði I
máli. Þegar ég kom til Horna-
fjarðar fyrir rúmum 20 árum,
var sagt viö mig meö nokkrum
söknuði: „Nú eru allir farnir aö
tala útvarpsmál”.
Þaö, sem nú hefir veriö rakið
um staöbundið mál, er mibað
viðdreifðabyggöum landið allt.
En með þvl er aöeins hálf sagan
sögð. Nú er byggðinni svo
háttaö, aö meirihluti þjóðar-
innar er búsettur i þéttbýli á
suövesturhorni landsins. Menn
hafa flutzt hingaö úr öllum
áttum, og hér ægir saman öllum
málfarslegum tilbrigðum, sem
áður voru talin staöbundin. En
hvaögerist.þegar fram I sækir?
Má ekki búast viö einhverjum
sérstökum einkennum i máli
þéttbýlisfólks, sem hinir hafa
ekki, og þau veröi þá a.m.k. að
nokkru leyti hin sömu og staö-
bundin einkenni Suövesturlands
voru? Nú get ég einungis spurt,
en ekki svaraö. En mér er ekki
grunlaust um, aö ýmis nýtizka i
máli manna sé umfram allt
staöbundiö þéttbýlismál Suö-
vesturlands. Mér þætti fróð-
legt aö vita, hvað kennarar úr
öllum landshlutum gætu sagt
um þetta, ef þeir bæru saman
bækur sinar. Er t.d. þágufalls-
sýkin margnefnda sama vanda-
málið um allt land, eða er hún
staðbundin og þá hvernig? Og
hvað um „sikkverskuna”?
Samtöl viö nemendur mina i há-
skólanum og eigin reynsla hafa
vakiö mér grun um, að samruni
fornafnanna sinn og hver/hvor
sé umfram allt þéttbýlismál á
Suðvesturlandi. Skyldi það vera
rétt?
Aður en ég skilst viö stab-
bundiðmálfar, langar mig til aö
minnast á eitt framburöar-
atriöi, sem er e.t.v. allt I senn
staðbundiö, kynslóðarbundið og
kynbundiö. Það er eins konar
smámælt ess, sem ég hefi eink-
um orðið var viö hjá ungum
stúlkum i Reykjavik og hefi þvi
með sjálfum mér kallað þaö4
(reykviska) ungmeyjaessiö. Ég
tók fyrst eftir þessu hjá einum
nemanda minum, þegar ég
kenndi hljóðfræði hér i
Kennaraskólanum veturinn
1968-69, og hélt þá, að um tal-
galla væri aö ræða. En á þeim
tæpa áratug, sem Jiðinn er
siðan, viröist mér þetta ung-
meyjaess vera i hraöri sókn
sem tizkufyrirbæri. Ég get