Fréttablaðið - 04.12.2006, Blaðsíða 20

4. desember 2006 MÁNUDAGUR20
Brynháfurinn Dunkleos-
teus terrelli var enn ógn-
vænlegri en vísindamenn
hafa hingað til haldið,
því nýjar rannsóknir á
steingervðum leifum hans
benda til þess að hann hafi
haft gríðarlegan kraft í
kjaftinum.
Nokkuð víst er að væri brynháf-
urinn Dunkleosteus terrelli enn
til, hefðu kvikmyndagerðarmenn
nýtt sér hann við gerð á hryll-
ingsmyndum sem hræða myndu
óharðna áhorfendur frá því að
fara í frí á sólarströndum.
En Dunkleosteus terrelli hefur
ekki synt um höf jarðarinnar í
um 360 milljón ár.
Bandarísku vísindamennirnir
Mark Westneat and Philip Ander-
son hafa rannsakað steingervðar
leifar þessa risadýrs og hannað
eftirlíkingu af því, sem gerði
þeim kleift að kanna hönnun
kjaftsins og afl hans. Voru niður-
stöður rannsókna þeirra birtar í
breska vísindatímaritinu Biology
Letters í síðustu viku.
Ógnvænleg skepna
Kjafturinn á brynháfinum Dun-
kleosteus terrelli var svo svaka-
legur að ekki er vitað til þess að
nokkur fiskur, hvorki fyrr né
síðar, hafi haft slíkan kraft í þeim
líkamshluta.
Að sögn Westneat og Ander-
son gat brynháfurinn opnað kjaft-
inn á örskotsstund, eða á einum
fimmtugasta hluta úr sekúndu,
og krafturinn þegar hann lokaði
kjaftinum aftur var 5000 Newton
(500 kílóa kraftur) – meira en hjá
nokkurri núlifandi skepnu, þar
með talið hvíthákarli nútímans,
kemur fram á fréttavef breska
ríkisútvarpsins, BBC.
Eingöngu örfáar risaeðlur og
útdauðir stórir krókódílar höfðu
ámóta kraft í kjaftinum.
Til samanburðar má nefna að
grameðlan, Tyrannosaurus rex,
sem var ein stærsta risaeðlan og
mun yngri en fiskurinn (eða tæp-
lega 300 milljón árum yngri), gat
smjattað á bráð sinni með 13.000
Newtonum (1300 kílóa krafti), en
blettahýena dagsins í dag notar
eingöngu 2000 Newton (200 kílóa
afl) til að brjóta bein í kjafti sér,
segir á vefsíðu BBC.
Eftirlíkingin
Dunkleosteus gat orðið tíu til tólf
metra langur og allt að fjögur
tonn að þyngd, en hausinn og
brjóstið voru þakin beinplötum,
sem gerðu hann ókræsilega bráð
annarra fiska.
Dunkleosteus var einn fyrsti
fiskurinn sem hafði kjálka, en í
stað raunverulegra tanna hafði
hann tvö löng beinblöð sem gátu
skorið hold í sundur og brotið bein.
Steingervingar hafa eingöngu
fundist af haus og framhluta fisks-
ins og hafa vísindamenn leitt að
því getgátum að afturhlutinn hafi
ekki verið brynvarinn á líkan hátt
og framhlutinn var.
Segja vísindamennirnir að
hárbeitt beinblöðin og vöðvarnir
í haus og kjafti skepnunnar hafi
verið þannig uppbyggð að fiskur-
inn gat sent mestan kraft bitsins
á lítið svæði, væntanlega oftast
með banvænum afleiðingum
fyrir bráðina. Gat þrýstingurinn
á hárbeittum „vígtönnunum“
verið nærri 150 milljón Pascal
(1530 kílógramma afl á fersenti-
metra), kom fram í grein West-
neats og Andersons.
Þannig gat brynháfurinn rifið
í sundur bráð sem var stærri en
kjafturinn á háfinum, en sá hæfi-
leiki þróaðist ekki með hákörlum
fyrr en 100 milljón árum síðar,
kom fram í rannsókn félaganna.
Sogkraftur
Sú staðreynd að brynháfurinn
Dunkleosteus terrelli virðist hafa
getað opnað kjaftinn ógnvænlega
á einungis einum fimmtugasta úr
sekúndu olli því að gríðarlegur
sogkraftur myndaðist, sem hlýt-
ur að hafa skipt sköpum fyrir
margan grunlausan fiskinn sem
grandalaus skaust hjá. Þetta
þýddi að jafnvel hraðskreiðustu
fiskar voru ekki öruggir fyrir
brynháfinum.
„Þessi mjög svo brynvarði
fiskur var bæði fljótur að opna
kjaftinn og hafði mikið afl þegar
hann lokaði kjaftinum aftur,“
sagði Westneat, sem er safnvörð-
ur í fiskadeild Field-safnsins í
Chicago. „Þetta er hugsanlega
sérstæðu útlitslagi hauskúpunn-
ar og mismunandi vöðvum sem
notaðir voru til að opna og loka
[kjaftinum] að þakka.“
Yfirleitt hafa fiskar annað-
hvort kraftmikinn kjaft eða eru
fljótir að beita honum, en ekki
hvoru tveggja í senn. Telja And-
erson og Westneat að Dunkleos-
teus hafi verið fyrsti fiskurinn
sem sameinaði hvoru tveggja í
sama skrokki.
Sérstæður hópur fiska
Brynháfar (placoderm) komu
fram á devóntímabilinu, frá um
415 milljón til um 360 milljón
árum síðan, og voru lengi einráð-
ir í heimshöfunum og í fersku
vatni. Þeir eru nú allir fyrir löngu
útdauðir og hafa ummerki um
Dunkleosteus fundist í Marokkó,
Belgíu, Póllandi og Norður-Amer-
íku.
Á Vísindavef Háskóla Íslands
kemur fram að snemma á devón-
tímabilinu voru brynháfar smáir,
eða eingöngu um 10 sentimetra
langir, en síðar á sama skeiði
urðu sumar tegundir ógnarstórar
og er Dunkleosteus gott dæmi
þar um en hann var líklega
stærstur brynháfanna.
Vegna stærðar sinnar var Dun-
kleosteus líklega heldur seinn í
förum og kom því sogkrafturinn
að góðum notum.
„Dunkleosteus var umkringd-
ur hugsanlegri bráð sem öll
krafðist mikils krafts í kjaftin-
um,“ sagði Anderson, sem vinnur
í Háskólanum í Chicago, í samtali
við BBC. „Þetta voru syndandi,
fljótfarin dýr sem öll voru brynj-
uð; flestir fiskarnir voru líka
brynháfar sem höfðu sömu hörðu
skelina. Og það voru líka stór lin-
dýr með hörðum skeljum og afar
stór krabbadýr.“
Dunkleosteus hefur líklega
étið allt sem hann komst yfir, þar
á meðal hákarla og aðra bryn-
háfa. Hann var einnnig mikill
mathákur, því oft finnast leifar
af hálf-meltum og hálf-étnum
fiski í steingervðum leifum Dun-
kleosteus. Hafa vísindamenn því
leitt að því getgátum að Dun-
kleosteus hafi þjáðst af melting-
artruflunum, eða þá að hann hafi
kastað upp beinum bráðar sinnar,
frekar en að melta þau.
Einnig er talið að brynháfar,
Dunkleosteus þar með talinn,
hafi verið meðal fyrstu hrygg-
dýranna sem eignuðust lifandi
afkvæmi, líkt og flest spendýr og
hákarlar gera í dag.
Þegar hákarlarnir urðu til má
gera ráð fyrir að þeir hafi veitt
brynháfinum mikla samkeppni
því þeir voru mun betri sundfisk-
ar. Þó er ekki vitað hvort það hafi
átt þátt í því að brynháfar urðu
útdauðir.
Sigrún María Kristinsd.
smk@frettabladid.is
Gat klippt heilan hákarl í sundur
Ógnvaldur undirdjúpa Þeir geta verið fegnir, fiskarnir okkar, að þessi ógnvænlegi brynháfur dó út fyrir um 360 milljón árum síðan. Bandarískir vísindamenn hafa nú gert eftirlíkan af Dunkleosteus terrelli-brynháfin-
um og þannig tekist að mæla bitkraft skepnunnar, sem var ein sú mesta af öllum lífverum jarðar allra tíma. norDicphotos/afp
StEingErfður brynháfur töluvert margir steingervingar af brynháfinum hafa
fundist, en nú hefur vísindamönnum í fyrsta sinn tekist að mæla bitkraft skepn-
unnar. norDicphotos/afp
n Brynháfar (placoderm) voru til á devóntímabilinu, frá um 415 milljón
árum til um 360 milljón árum síðan.
n Brynháfurinn Dunkleosteus terrelli var líklega þeirra stærstur, tíu til tólf
metra langur og allt að fjögur tonn að þyngd.
n hausinn og brjóstið voru þakin beinplötum, sem gerðu hann ókræsilega
bráð annarra fiska.
n hann gat opnað kjaftinn á einum fimmtugasta hluta úr sekúndu.
n Þegar hann lokaði honum aftur, gat hann gert svo með 5000 newtonum
(500 kílóa krafti).
n Grameðlan, tyrannosaurus rex, gat lokað kjafti sínum með 13.000 new-
tonum (1300 kílóa krafti).
n nútíma blettahýena notar 2000 newton (200 kílóa kraft) til að tyggja
bein.
Ógnvaldur undirdjúpanna