Fréttablaðið - 16.03.2007, Blaðsíða 30

greinar@frettabladid.is
Þegar ferðamenn sigldu inn á Reykjavíkurhöfn fyrir seinna
stríð, sáu þeir þykkan kolamökk
liggja yfir borginni. Þetta breytt-
ist, eftir að bæjarbúar tóku að
dæla heitu vatni úr iðrum jarðar,
leiða það í pípur um hús sín og hita
þau þannig upp. Loftið yfir borg-
inni varð skyndilega hreint. Ís-
lendingar eru líka svo heppnir, að
hér má vinna raforku með vatns-
afli, svo að ekki þarf að brenna
olíu eða kolum í því skyni. Það er
við slíka brennslu annars staðar,
sem koltvísýringur er losaður út í
andrúmsloftið, en margir hafa af
því áhyggjur, því að þeir telja með
réttu eða röngu, að við það hlýni
jörðin óhóflega.
Furðulegt er að ólmast gegn
vatnsaflsvirkjunum í nafni nátt-
úruverndar. Þær eru mengunar-
lausar ólíkt flestum öðrum orku-
gjöfum. Með þeim er líka notuð
endurnýjanleg auðlind, en ekki
gengið á snefilefni. Eini annmark-
inn, sem kann að vera á slíkum
virkjunum frá sjónarmiði náttúru-
verndarsinna, er, að talsvert land
fer sums staðar undir vatn. En við
höfum nóg af landi ólíkt orku. Það
er meiri prýði að vötnum en grjóti.
Raunar má nefna, að Elliðavatn
er að mestu leyti uppistöðulón, og
Þingvallavatn og Mývatn mynduð-
ust bæði, þegar eldgos stífluðu ár.
Raforkan íslenska er að mestu
leyti seld til ál- og járnblendifram-
leiðslu. Náttúruverndarsinnar ættu
að fagna aukinni álframleiðslu af
tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi er
þessi málmur léttur, svo að flug-
vélar og önnur farartæki þurfa
því minna eldsneyti sem stærri
hluti þeirra er úr áli. Í þeim skiln-
ingi er ál vistvænt. Jakob Björns-
son, fyrrverandi orkumálastjóri,
telur, að álið, sem framleitt er á Ís-
landi, hafi árið 2004 sparað losun á
1.628 þúsund tonnum af koltvísýr-
ingi og ígildi þess út í andrúmsloft-
ið. Þar eð áliðnaður á Íslandi losaði
sjálfur það ár 446 þúsund tonn út í
andrúmsloftið, nam hreinn ávinn-
ingur af íslenskum álbræðslum frá
þessu sjónarmiði séð 1.182 þúsund
tonnum.
Í öðru lagi breytum við Íslend-
ingar engu um eftirspurn eftir áli.
Ef það er ekki unnið með rafmagni
úr íslenskum vatns- eða gufuafls-
virkjunum, þá er það framleitt er-
lendis með brennslu á eldsneyti,
sem hefur í för með sér stórkost-
lega losun koltvísýrings út í and-
rúmsloftið. Talið er, að með því að
framleiða álið hér sparist 3.474
þúsund tonn af koltvísýringi, sem
ella hefði verið losað út í andrúms-
loftið annars staðar í heiminum.
Við erum vitaskuld öll hlynnt
náttúruvernd í þeim skilningi, að
við viljum tryggja, að virkjan-
ir óprýði ekki umhverfið og verk-
smiðjur óhreinki það sem minnst.
Við viljum hreint loft og tært
vatn. Það fáum við ekki með því
að stöðva alla framþróun og hætta
nýtingu náttúrunnar, eins og sumir
krefjast, heldur með því að gera
einkaaðila ábyrga fyrir slíkri nýt-
ingu, svo að hún verði skynsamleg.
Það tekst best með myndun einka-
eignarréttar á einstökum náttúru-
gæðum, því að þá verðleggja menn
þessi gæði. Þá taka þeir náttúruna
með í reikninginn. Þetta er kjarn-
inn í grænni frjálshyggju.
Náttúran er eins og auðurinn
góður þjónn, en vondur húsbóndi.
Öfgafulla náttúruverndarsinna
ætti ef til vill frekar að kalla nátt-
úrudýrkendur, því að þeir hafna
því boðorði fyrstu Mósebókar,
að mennirnir eigi að gera náttúr-
una sér undirgefna, nýta sér fiska
loftsins, fugla sjávarins og önnur
gæði, þar á meðal auðvitað jarð-
varma og vatnsafl.
Stórvirkjanir stuðla ekki aðeins
að náttúruvernd, heldur líka festu
í atvinnumálum. Enginn fer með
þær, en fjármagn má flytja milli
landa með einu pennastriki. Einu
frambærilegu rökin gegn því að
virkja Neðri-Þjórsá og selja raf-
orkuna til tveggja eða þriggja ál-
vera eru, að það borgi sig ekki.
Andstæðingar slíkrar virkjun-
ar verða að sýna, að unnt sé að
ávaxta það fé, sem lagt sé í hana,
á hagkvæmari hátt. Það þarf að
skoða fordómalaust. Hitt veit ég,
að ákvarðanir um þetta verða ekki
skynsamlegar, á meðan stjórn-
málamenn ráða ferðinni og Lands-
virkjun er ríkisfyrirtæki, hversu
góðir sem stjórnendur þess eru.
Ekki verður of oft á það minnt, að
menn fara betur með eigið fé en
annarra og að það, sem allir eiga,
hirðir enginn um.
Vistvæn stóriðja
Íaðdraganda kosninga sprettur nú upp lífleg umræða um sjávarútvegsmál og
er það vel. Gott þingmannsefni Sjálfstæð-
isflokksins segir m.a. að syndandi fiskur í
sjó sé gagnslaus, hann verði að nýta og til
þess séu þeir bestir sem reynsluna hafa.
Fljótt á litið spakmæli, hvorki viljum við
arkitekta við skurðarborð né lækna við
teikniborð. Það er því sjálfsagt að nýta
þekkingarbrunn útgerðanna við veiðar og verkun
í kringum landið.
En hvað gerist ef einhver deyr? Þá erfist nýting-
arrétturinn eins og um eign sé að ræða, sonurinn er
bílaáhugamaður og kaupir sér kappakstursbíl, dótt-
irin kvikmyndagerðarkona og vantar aura í næstu
bíómynd. Söluandvirðið kemur sér auðvitað vel
fyrir bæði en nýtist það upprunalegu atvinnugrein-
inni? Og hvað með kaupandann sem ætlar að nýta
veiðiréttinn sjálfur? Sá fær fyrirgreiðslu gegn veði
í veiðiréttinum og skuldsetur sig verulega, hinn
kaupandinn sem ætlar að leigja öðrum veiðirétt-
inn gerir það auðvitað í því augnmiði að fá eitthvað
fyrir sinn snúð. Í báðum tilvikum renna peningar
út úr atvinnugreininni og veikja hennar stoðir.
Áður en fiskveiðar í kringum Ísland voru tak-
markaðar mátti hver fiska að vild. Þó veiðitak-
markanir hafi ekki staðist væntingar hefðu
óheftar veiðar vafalaust skilað þjóðinni
uppurinni auðlind og mun verri stöðu en í
dag. Þetta sýnir tvennt: Óveiddur fiskur í
sjónum er ekki gagnslaus heldur forsenda
og einnig hitt að yfirumsjón fiskimiðanna
verður að vera í umboði þjóðarhagsmuna.
Einkaframtak er jákvætt en óbeislað leið-
ir það oftar en ekki til skrumskælingar á
sjálfu sér, nefni aðgang bankamanna að
gömlu gengi í því sambandi.
Útgerðarmönnum er hins vegar nauð-
synlegt að geta gengið að veiðiréttinum
vísum, hann hafa þeir keypt og afraksturinn þeirra
lífsafkoma. Fyrning hans gagnast því atvinnugrein-
inni lítt. Eignarréttinn og erfðaréttinn þarf hins-
vegar að endurskilgreina þannig að þjóðarhags-
munir verði ofan á. Þannig gætu þær útgerðir sem
nýta veiðiréttinn sjálfar og eru með virka atvinnu-
starfsemi haldið því áfram óáreittar en annarskon-
ar umsýsla leitað á önnur mið. Bollaleggingar rík-
isstjórnarinnar í þessa veru hafa reyndar valdið
illskiljanlegu uppnámi, ekki síst í ljósi útkomunn-
ar sem bæði er óafgerandi og ótúlkandi. Afhverju
það sé svona flókið að tryggja varanlegan eignar-
rétt þjóðar á auðlindum sínum vekur furðu en end-
urspeglar kannski ófrelsi þingmanna þegar til á að
taka.
Höfundur er heilbrigðisstarfsmaður.
Er syndandi fiskur gagnslaus?
Öfgafulla náttúruverndarsinna
ætti ef til vill frekar að kalla
náttúrudýrkendur, því að þeir
hafna því boðorði fyrstu Móse-
bókar, að mennirnir eigi að gera
náttúruna sér undirgefna, nýta
sér fiska loftsins, fugla sjávarins
og önnur gæði, þar á meðal
auðvitað jarðvarma og vatnsafl.
U
ndanfarin ár hefur orðið bylting í verslun með varning
sem framleiddur er í sátt við náttúruna. Fyrst og fremst
lífrænt ræktaða matvöru en einnig ýmsar aðrar vörur til
heimilisins, svo sem hreinlætisvörur sem framleiddar
eru með það að markmiði að valda lágmarksskaða á um-
hverfinu. Margar ástæður liggja að baki þessari tiltölulega hljóð-
látu byltingu. Víðtæk heilsubylgja hefur átt sér stað með aukinni
áherslu á alhliða heilbrigða lifnaðarhætti. Aukin hreyfing, meiri
neysla á hollum mat og vaxandi virðing við náttúruna með aukinni
meðvitund um meðferð á sorpi og mengun alls konar, er fylgifisk-
ur hennar.
Ekki eru nema fá ár síðan lífrænt ræktuð matvæli fengust ein-
göngu í nokkrum litlum verslunum. Viðskiptavinahópurinn var til-
tölulega þröngur, rétt nógu stór til að viðskiptin gætu þrifist. Útilok-
að var að fá lífrænt ræktaðan varning í stórmörkuðum, hvað þá lág-
vöruverðsverslunum.
Nú er öldin önnur. Litlu heilsuverslanirnar lifa nú góðu lífi niðri í
bæ og útibú eru rekin víðs vegar um höfuðborgarsvæðið. Auk þess
eru ört stækkandi deildir með lífrænan varning í stórmörkuðun-
um og lágvöruverðsverslanir eru jafnvel komnar með hillur með
slíkum vörum. Þá er einnig hægt að fá lífrænt ræktað grænmeti í
áskrift beint frá bændum.
Sá hópur er ört stækkandi sem kýs að kaupa lífrænt ræktaða
matvöru þrátt fyrir að greiða þurfi eitthvað meira fyrir varning-
inn. Ástæðurnar eru margvíslegar en tvinnast líklega saman hjá
flestum. Margir kjósa lífrænt til þess að komast hjá því að neyta
alls kyns aukefna sem algeng eru í matvælum, meðal annars rot-
varnarefni og litarefni. Þeir sem hafa komist upp á bragðið vita að
til dæmis ávextir og grænmeti sem er lífrænt ræktað býr yfir allt
öðrum bragðgæðum en það sem ræktað er með hjálp alls kyns vaxt-
arhvetjandi efna. Sumir kjósa líka að kaupa lífrænt ræktaðan varn-
ing vegna þess að í verslun með þær eru iðulega tryggð sanngjörn
viðskipti („fair trade“) allt til bóndans sem sinnir frumframleiðsl-
unni.
Fjölbreytni er til góðs og það er mikið framfaraspor að neytendur
skuli nú eiga gott aðgengi að lífrænt ræktuðum matvælum og ann-
ars konar vistvænum vörum. Í mörgum tilvikum er þetta val hluti
af lífsstíl sem æ fleiri kjósa sér og snýst um að fara vel með náttúr-
una og gæði hennar og að spilla ekki umhverfinu meira en við kom-
umst af með. Sífellt fleiri flokka nú sorp sitt, að minnsta kosti að
hluta, og vonandi kemur að því að við Íslendingar veljum okkur um-
hverfisvænni samgöngumáta.
Að minnsta kosti er full ástæða til þess að ætla að áhugi íslenskra
neytenda á lífrænum og vistvænum vörum sé ekki tímabundinn
heldur liður í þróun í átt til þess að umgangast jörðina sem við
byggjum af meiri virðingu en við höfum gert undanfarna áratugi.
Framleiðsla í sátt
við náttúruna
Ekki eru nema fá ár síðan lífrænt ræktuð matvæli
fengust eingöngu í nokkrum litlum verslunum.