Fréttablaðið - 16.03.2008, Blaðsíða 26

MENNING 8
S
ólin er heit á svölunum hjá Þór-
hildi og Arnari á Skólavörðu-
stígnum þaðan sem bakgarðar á
gamla Brennutúninu blasa við.
Þau hafa flutt sig um set á Óðins-
götunni og eru nú við vegamótin: hér
mætast stígar kenndir við Skólavörðuna,
Veghús og Bergstaði. Það er steinkast á
Kjaftaklöppina þangað sem fólk safnað-
ist fyrir rúmri öld er líða tók á daginn og
spjallaði saman meðan fylgst var með
bátum koma úr róðri: þar er nú bíla-
stæðahús sem tæmist milli fjögur og
fimm og fyllist aftur.
Hver vinnur Eurovision í ár?
Serbía er í brennidepli: þar var boðað til
kosninga fyrir réttri viku og verður þar
bæði kosið til þings og sveitarstjórna í
annarri viku maí. Augu Evrópu verða
því ekki bara á Serbíu vegna Eurovision:
þar eru nú stjórnmálaátök með skarpara
móti en um langt skeið sökum sjálfstæð-
is Kosovo sem íslensk stjórnvöld hafa
nýlega viðurkennt og veldur miklum
átökum í samfélagi landa á Balkanskaga.
Og beint inn í þennan raunveruleika sem
birtist okkur mest sem æsingur yfir
hvernig okkar fólki gangi í slagara-
keppni Evrópu koma Engispretturnar á
svið í Þjóðleikhúsinu.
Engispretturnar er verk sprottið úr
samfélagi sem hefur gengið í gegnum
harkalega borgarastyrjöld. Það eru
þrettán ár síðan skáldkonan, Srbljan-
ovic, hóf upp raust sína og öll verk henn-
ar endurspegla það ástand sem ríkir
með Serbum og nálægum þjóðum. Hún
hefur fengið mikið lof og aðdáun fyrir
leikverk sín, stendur sjálf í miðri hríð-
inni sem nú geisar í serbnesku samfé-
lagi.
Það er verkurinn
Engispretturnar eru ansi flókið verk en
virðist vera fjarska einfalt.
„Eins og öll góð verk virðist það vera
einfalt á yfirborðinu en svo taka við ein-
hverjar ómælisdýptir. Hún er náttúru-
lega bara nýr Tjekov. Þau sjá bæði
mannskepnuna í heldur neyðarlegu ljósi.
Hún leiðir fram á sviðið fólk sem er
fórnarlömb ekki tveggja, heldur þriggja
eða fjögurra styrjalda. Endalaus vald-
níðsla ofbeldis og stríða er sá raunveru-
leiki sem hún fjallar um. Borgarastyrj-
aldir eru hræðilegastar allra styrjalda
og úr þeim sleppur enginn heill. Persón-
urnar í Engisprettum eru meira og
minna brenglaðar, tættar. En um leið
hefur höfundurinn ást á þeim og það á
hún sammerkt með Tjekov. Hún lítur á
þær af manngæsku. Tjekov sagðist
skrifa gamanleiki. Það er hægt að leika
Engispretturnar sem gamanleik. Verkið
er meinfyndið og ekki hægt að rýra
verkið þeim eiginleika.
Það er verkurinn við að setja upp verk-
ið: að draga upp úr djúpunum sársauk-
ann, örvæntinguna, firringuna og hræðsl-
una. Og samt er fólkið hlægilegt. Þetta er
viðfangsefnið og það er heillandi.“
Talað í gátum
„Austantjaldsþjóðir eru svo vanar að
lesa í það sem sagt er undir rós eða með
táknrænum hætti. Þar eru áhorfendur
vanari að lesa í verkið en við sem erum
vönust því allt sé uppi á borði. Þá er ekk-
ert eftir sem má velta fyrir sér. Engi-
spretturnar eru fullar af umhugsunar-
efnum. Það kemur meira og meira í ljós
eftir því sem maður kynnist verkinu
betur. Það er ekki vafi að hún er að tala
um Júgóslavíu. Persónurnar eru tákn
fyrir öll þessi smáríki sem urðu til þegar
þar fór allt í bál og brand.
Ég ætla ekkert að mata fólk á því með
teskeið en það má hjálpa því: Ás verks-
ins er amman sem aldrei sést en alltaf er
verið að segja sögur af. Hún er þjóðar-
tákn. Svo er barnabarn hennar, Nadežda,
sem er bara ósköp venjuleg og er sér á
báti í verkinu, af því að allar aðrar per-
ónur eru meira og minna skrýtnar. Eng-
inn vill tala um það sem liðið er og þess
vegna forðast fólk hvort annað.
Umgengst ekki. Það er allt of mikið í for-
tíðinni sem má ekki tala um. Eina mann-
eskjan sem talar um fortíðina og fram-
tíðina er Nadežda. Vegna þess að hún
hugsar um hið liðna í núinu getur hún
hugsað til framtíðar. Hún er líka forspá
og hefur margar athyglisverðar gáfur
sem henni sjálfri þykja ekkert merki-
legar. Í enda verksins flytur hún inn í
tóma íbúð ömmu sinnar. Hún er með arf-
inn en er laus við farangur fortíðarinnar.
Enda þýðir nafnið Nadežda von.
Svo erum við með manninn sem alltaf
flýtur ofan á, og hugsjóna- og fræði-
manninn sem enginn hlustar á. Svo
höfum við sjálfan Kommúnistaflokkinn
þarna á sviðinu eða Tító, eða Milosevic,
hvernig sem við viljum lesa úr því. Tákn-
gervi hins deyjandi valds og það er svo
deyjandi að það hefur ekki talað í tíu
ár.“
Plágan og engispretturnar.
„Við erum spurð út í þennan titil, Engi-
spretturnar. Engisprettan er skemmti-
legt skordýr sem við rekumst á á ferðum
okkar til suðlægari landa. En eins og
segir í Bibíunni var engisprettan ein af
plágunum. Þar sem engisprettufaraldur
fór um var öllu eytt. Mannfólkið er eins
og engispretturnar: Við förum um eins og
faraldur og eirum þá engu lífi, skiljum
eftir okkur slóð eyðileggingar og er ekk-
ert heilagt, eins og mörg dæmi sanna.
Mér finnst merkilegt að í þessu verki
er unga skáldkonan að ráðast á sinnu-
leysi þjóðar sinnar og ekki síður á það
hvernig samband kynslóða er rofið með
samfélagsháttum. Sú sátt sem boðuð er í
verkinu lýsir sér í því að unga kynslóðin
tekur hina eldri í faðm sinn, sinnir þeim
sem eru komnir vel á aldur.
Og ef sú boðun á ekki erindi
við okkur veit ég ekki hvað á
erindi við okkur.“
Það er stór hópur sem Þór-
hildur hefur yfir að ráða í
sýningunni: Gunnar Eyjólfs-
son elstur, Arnar Jónsson,
Anna Kristín Arngrímsdótt-
ir, Hjalti Rögnvaldsson, Egg-
ert Þorleifsson, Pálmi Gests-
son, Guðrún Snæfríður
Gísladóttir, Friðrik Friðriks-
son, Þórunn Lárusdóttir, Sól-
veig Arnarsdóttir og Þóra
Karítas Árnadóttir. Leik-
mynd gerir Vytautas Nar-
butas sem Lárus Björnsson
lýsir. Tónlist er eftir Giedrus
Puskunigis, en búninga gerir
Filippía Elísdóttir. Þýðingu
vann Davíð Þór Jónsson eftir
þýskum og dönskum þýðing-
um. Frumsýning verður eftir
páskana, þann 27. mars.
Lafi enn þá inni
Það eru misseri síðan Þór-
hildur vann við leikstjórn, þá
reyndar á flóknu og erfiðu
verki eftir aðra skáldkonu
frá miðju Evrópu, Elfriede
Jelinek. Þótt hlé hafi orðið á leikstjórn
segist hún ekkert hafa dottið út. Elsta
kynslóð íslenskra leikstjóra er að mestu
horfin af vettvangi: Sveinn Einarsson,
Brynja Benediktsdóttir, Þórhallur Sig-
urðsson, Stefán Baldursson, María
Kristjánsdóttir, Kristín Jóhannesdóttir,
jafnvel Kjartan Ragnarsson svo ekki sé
talað um marga yngri spámenn. Hópur
ungra og reynslulítilla leikstjóra fær
forgang og framgang í flestum leikhús-
um landsins.
„Það er best að orða það svo að ég lafi
inni. Ég hef verið lengst allra sjálfstætt
starfandi leikstjóri, ekki með fast starf í
öðru hvoru stóru leikhúsanna. Ég hef
alltaf haft nóg að gera, þótt það hafi
verið minna undanfarin ár en ég hefði
kosið. Ég hefði líka talið að það væri
afskaplega gott fyrir leikhúsin að þar
væru fleiri en ég sem hefðu mikla
reynslu og meiri þekkingu í leikstjórn í
vinnu. Fólk í þessu starfi batnar með
aldrinum, kann að greina hluti öðruvísi.
Ég finn með sjálfa mig, að ég hef minni
og minni áhuga á formi og meiri áhuga á
innihaldinu eftir því sem árin færast
yfir. Ég deili því með mörgum sem fá að
eldast í þessu starfi og með öllum menn-
ingarþjóðum fær nú fólk að gera það.“
Flóttinn í formið
„Ég skil mjög vel að ungir leikstjórar tak-
ist fyrst og fremst á við formið. Þá hef-
urðu ekki reynslu af lífinu og mannfólk-
inu og þekkingu til þess að takast á við
persónur og innihald. Þannig að þú flýrð
yfir í formið. Fyrir unga leikstjóra er
ágætt að hafa þá reynslu í pokahorninu.
Ég hafði gríðarlegan áhuga á formi og sé
þetta mikið hjá mörgum ungum leikstjór-
um, þó sú skynvilla sé í gangi að það sé
eitthvað nýtt að fólk hafi áhuga á því.
Nánast alla síðustu öld voru menn að fást
við form.
Þegar menn tala nú um form þá eru
þeir yfirleitt að tala um sjónrænar upp-
lifanir. Það er ekkert gert mikið af því að
fást við leikformið sjálft – hvernig leikar-
inn leikur – sem er sérkennilegt. Það er
mikið um raunsæisleik, mér liggur við að
segja smáan sjónvarpsleik inni í miklum
sjónrænum upplifunum: leiktjöldum,
búningum, ljósum, alls konar hugmynd-
um, en eftir stendur leikarinn. Það væri
hægt að setja hann fyrir framan sjón-
varpskameru og hann myndi sjálfsagt
virka betur þar með sinn raunsæisleik.“
Slök sjálfsmynd
„Leikhúsið hefur gefist upp á grunnhlut-
verki sínu að skilgreina sig sem tjáning-
artæki. Sú uppgjöf stafar af því að það
er engin umræða í gangi um hlutverk
leikhússins, aðferðir og þekkingu. Við
náðum því þó á sjöunda og áttunda ára-
tugnum og sú umræða teygðist fram á
þann níunda. Leikhúsið lenti undir valt-
ara póstmódernismans og var fullkom-
lega meðvitundarlaust um það. Það var
eins og menn vissu ekki í hverju þeir
hefðu lent. Ég held sökum skorts á
almennri umræðu hvað var í gangi.
Það er eitt af því sem leikhúsfólk verð-
ur að gera, að greina sífellt samfélagið.
Listin er dýpsta sjálfskoðun og sjálf-
stjáning hverrar þjóðar. Menningar-
stofnanir og listamenn eiga sífellt að
skoða samfélagið og greina það til þess
að á einhvern hátt sýna samfélaginu
aftur hvernig það er, gagnrýna það, ýta
undir, hafa áhrif á hvernig við upplifum
og skoðum okkur sjálf. Hugmyndafræði-
leg umræða er gríðarlega nauðsynleg í
leikhúsi og hefur verið bannorð hér um
hríð, nema í kreðsum sem leggja stund á
hana innan akademíunnar. Hugmynda-
fræðileg umræða á sér ekki lengur stað
inni í leikhúsunum.“
Bara það sé í plús
Ríki og borg setja hundruð miljóna inn í
rekstur dýrra og stórra húsa einmitt til
þess að þar verði miðstöð slíkrar
umræðu, miðstöð alvarlegrar listsköp-
unar? Það er hlutverk þeirra.
„Nei, það held ég að sé einmitt ekki
lengur skilgreint hlutverk þeirra. Ég held
að ríki og borg ætlist fyrst og fremst til
þess að leikhúsin fylli áhorfendasalina og
skili sæmilegri afkomu. Uppi í Borgar-
leikhúsi heitir það að reksturinn gangi vel
ef útleigur og gestaleikir fylla húsið, hvað
sem líður Leikfélagi Reykjavíkur. Og
þetta er það sem verið er að biðja um.
Enda er engin menningarumræða
meðal stjórnmálamanna. Þú heyrir hana
aldrei. Þeir eru svo gersamlega blindir
að það er ekki einu sinni að þeir fatti
það. Þeir virðist ekki einu sinni hafa þá
hégómagirnd að þeirra verður frekar
minnst fyrir stórar hugmyndir um að
bæta og breyta samfélagið, styrkja
menningarstarf, en þess hvað stendur í
vegalögum. Allir gleyma því. Hitt skap-
ar mönnum minnisvarða. Nema þeir nái
að drepa nógu marga sem ég á nú ekki
von á að íslenskir stjórnmálamenn ætli
að fara að drífa sig í.“
Staða leikhópanna
Bæði forkólfar sjálfstæðra leikhópa og
eldri leikhúsmenn á borð við Svein Ein-
arsson hafa nýlega talað um misvægi
fjármagns til stofnana á borð við leikfé-
lögin gömlu syðra og nyrðra og Þjóðleik-
hússins. Viltu bæta við þá umræðu?
„Auðvitað verða sjálfstæðir leikhús-
hópar einhvers staðar að hafa athvarf.
Aðstaða leikhópa er ekki hluti ef vit-
rænni stefnu í menningarmálum hjá
borg og ríki. Það er bara nóg að þeir tóri
og fari ekki á hausinn. Í sjálfstæðum
leikhópum sem hafa mjög litla peninga
getur enginn þroskast eða þróast þegar
„ÞAÐ ER VERKURINN“
Þórhildur Þorleifsdóttir hefur staðið í ströngu við sviðsetningu á Engisprettunum í Þjóðleikhúsinu sem verða frumsýndar strax eftir páska. Verki
mikilvægt og fl ókið þar sem á takast mikil örlög, grátbroslegar persónur í skugga borgarastyrjaldar sem hefur skilið eftir sig ör á sál og líkama þj
M
YN
D
/A
RN
ÞÓ
R
BI
RK
IS
SO
N