Fréttablaðið - 16.03.2008, Blaðsíða 12

12 16. mars 2008 SUNNUDAGUR
Í
hugum margra er réttvísin
samtvinnuð köldum armi lag-
anna og ómanneskjulegum
dómstólum þar sem leitast er
við að refsa svo menn sem mis-
stíga sig eða virða ekki reglur
samfélagsins fái makleg málagjöld. En
réttvísin getur einnig tekið menn mýkri
höndum og jafnvel veitt brotamönnum
sem og þolendum hjálparhönd. Þetta er
meðal annars inntak svokallaðrar upp-
byggilegrar réttvísi.
Á vef dómsmálaráðuneytisins má
finna skilgreiningu á henni og þar segir
meðal annars: „Uppbyggileg réttvísi er
heiti á hugmyndafræði sem felur í sér
að leitast er við að ná sáttum milli brota-
manns og brotaþola í kjölfar afbrots.
Sáttamiðlun er sú aðferð sem oftast er
beitt í því skyni. Í sáttamiðlun felst að
brotamaður og brotaþoli eru leiddir
saman til að koma hinum brotlega í
skilning um þau rangindi sem hann
hefur viðhaft og fá hann til að friðmæl-
ast við brotaþola með það fyrir augum
að þeir komist að samkomulagi um
málalok.“
Árið 2006 hleypti Björn Bjarnason
dómsmálaráðherra af stað tilrauna-
verkefni með það fyrir augum að nota
sáttamiðlun sem eitt af tækjum réttvís-
innar. Hafsteinn er verkefnastjóri og
hefur því veg og vanda af þessari nýj-
ung sem boðið er upp á um allt land en
svo verður árangurinn metinn í október
á þessu ári.
Sátt náðst í öllum málum nema einu
Skilyrði eru sett fyrir því hvaða mál
megi fara í sáttamiðlun. Þau brot sem
falla innan þeirrar skilgreiningar eru
þjófnaður, gripdeild, húsbrot, hótun,
eignaspjöll, nytjastuldur, minni háttar
brot gegn valdstjórninni og minni hátt-
ar líkamsárás. Gerandi verður að hafa
játað brot sitt og bæði gerandi og þol-
andi verða að hafa samþykkt að málið
sé tekið þessum tökum.
„Áður en þeir koma svo til sáttafund-
ar er ég búinn að tala við þá,“ útskýrir
Hafsteinn. „Þá hlusta ég á þeirra sögu,
undan og ofan af því sem þeim finnst
um málið. Ég segi þeim svo frá því út á
hvað sáttamiðlun gengur, útskýri fyrir
þeim hugmyndafræðina og hverju þeir
mega búast við á fundinum. Þegar ég
tala við þá eru þeir þegar búnir að sam-
þykkja það að fara í sáttamiðlun en
sumir eru jafnvel enn með nokkrar efa-
semdir.“
Þegar þeir svo mæta til fundar tekur
Hafsteinn, eða lögreglumaður sem
fengið hefur þjálfun í sáttamiðlun, á
móti þeim en aðkoman er afar ólík því
sem menn eiga að venjast í hefðbundn-
um réttarsal. „Ég tek til léttar veitingar
og færi til borðs þannig að þau séu ekki
á milli manna. Með því er ég að reyna að
fá menn til að setja sig í aðrar stellingar
þannig að þetta séu ekki tvö lið sitt hvor-
um megin við borð sem tefla til sigurs
og jafnvel með því að beita kænsku. Á
sáttafundi sitjum við í hring, sem getur
reyndar orðið nokkuð stór því það geta
verið allt frá fjórum upp í fimmtán
manns á fundi og andrúmsloftið er því
nokkuð ólíkt því sem gerist í réttarsöl-
um. Enda lítum við svo á að þetta sé
fundur geranda og þolanda, það kemur
enginn lögfræðingur fram fyrir þeirra
hönd. Við gerum enga kröfu um að þeir
nái sáttum heldur einfaldlega sköpum
við skilyrðin til þess. En það er nú oft
svo að þegar fólk fær forsöguna, sér að
það hafi kannski ýmislegt gengið á sem
tengist þessu máli og þegar menn setja
sig í spor hvor annars og reyna að horfa
fram á veginn, þá skapast venjulega
grundvöllur fyrir sátt enda hefur það
farið svo að við höfum fengið rúmlega
þrjátíu mál og sættir hafa náðst í öllum
nema einu.“
Sáttafundur með bréfþurrkum og léttum
veitingum
„Við erum alltaf með bréfþurrkur á
þessum fundum en það er einfaldlega til
að segja fólki að því er velkomið að láta
tilfinningar sínar í ljós,“ segir Haf-
steinn. „Við erum jú tilfinningaverur og
því þurfum við kerfi sem tekur mið af
því. Og það er auðvitað ekki átakalaust
að vera tilfinningavera og það endur-
speglast oft á þessum fundum. Sérstak-
lega ef gerandi og þolandi þekkjast, þá
eru þær jafnvel enn sterkari. Eitt sinn
sat ég sáttafund vegna líkamsárásar
sem ég taldi að myndi vara í klukku-
stund en það var svo mikið undir kraum-
andi að það tók þrjá klukkutíma og fjöl-
margar bréfþurrkur að losa um
ágreininginn. Sáttin var síðan sú að það
yrði borgað til ákveðins líknarfélags og
síðan rætt annars staðar við aðra sem
tengdust þessu máli til að ganga endan-
lega frá ágreiningnum.“
Gjörðir manna spretta af ótta og kær-
leika
„Þetta er ákaflega þakklátt starf,“ segir
Hafsteinn. „Ég verð jafnvel nokkuð
meyr yfir því að sjá fólk sem áður var
stríðandi aðilar fallast í faðma og ég sé
að því er létt og líður mun betur en í
upphafi máls. Það myndast þá kærleiks-
ríkt andrúmsloft. Í þessu starfi sé ég
það sem ég hef lengi trúað; að fólk
bregst við af tveimur grunntilfinning-
um, það er að segja af ótta og kærleika.
Það má smætta allt niður í þessar grunn-
tilfinningar. Allt sem við gerum er
sprottið af þessum tveimur pólum.
Þannig að ef þeir sem eiga í ágreiningi
hittast við kjöraðstæður eins og við
reynum að skapa þá breytist oftast
afstaða hvors til hins. Þetta er kostur
sem farið er á mis við í hefðbundnum
réttarhöldum þar sem mönnum er hald-
ið hvorum í sínu horni og þeir fá aldrei
tækifæri til að gera málin upp sín á milli
þar sem tilfinningarnar eru teknar með
í spilið. Þeim málum lýkur svo með nið-
urstöðu en það getur verið langur vegur
frá henni og svo til sáttar. Til dæmis
getur þolandi unnið málið án þess að
vera sáttur við niðurstöðuna. Því það
sem fólk vill er að við það sé talað, að
það sé hlustað á það og það sé komið til
móts við þarfir þess. Ef það er framið
afbrot þá veldur það skaða og hann
framkallar ákveðnar þarfir og þær kalla
svo á ákveðin viðbrögð. Og viðbrögðin
eiga að vera þannig að þau bæti skað-
ann, komi til móts við þarfirnar og í veg
fyrir annað afbrot. Og svo má ekki
gleyma því að það er fólk sem verður
fyrir skaðanum, það eru ekki lögin sem
verða fyrir honum, því þarf að koma til
móts við fólkið, það eru viðskiptavinir
kerfisins.“
Fyrirgaf morðingjanum strax
Oft kynnist sáttamiðlari forsögu þeirra
sem til hans koma. En þegar varpað er
ljósi á sögu hans sjálfs glittir fljótlega í
mikinn harmleik sem þó reynist honum
gott veganesti í starfinu. Þessi harm-
leikur komst í kastljós fjölmiðla þegar
fjallað var um málefni Baldvins Kristj-
ánssonar sem er geðfatlaður og hefur
verið vistaður á réttargeðdeildinni að
Sogni síðustu fimmtán ár fyrir morð á
stúlku sem hann framdi á sambýli þar
sem hann dvaldi. Þessi stúlka hét Haf-
dís og var systir Hafsteins. „Þau voru
kunningjar, hann var eiginlega heima-
gangur hjá okkur og við fórum nokkr-
um sinnum með Hafdísi á Reykjalund
að heimsækja hann þegar ég var strák-
ur. Síðan fer hún inn á þetta sambýli að
heimsækja hann en á þeim tíma voru
einhverjar framkvæmdir þar og því var
eftirlitið með honum minna en ella. Það
er þá sem hann stingur hana í magann
með hnífi og felur hana svo undir rúmi.
Ég var skiptinemi úti í Bandaríkjun-
um þegar ég frétti þetta. Ég varð nátt-
úrulega afar sorgmæddur út af þessu
en þó kraumaði aldrei mikil reiði undir
og ég reyndi aldrei að finna fró í því að
honum yrði refsað heiftarlega eða neitt
slíkt. Mig grunar að ástæðan sé sú að ég
fyrirgaf honum strax enda gat hvorki
reiðin né nokkuð annað fært mér Haf-
dísi aftur.
Þannig að þegar ég fer að kynna mér
þessa hugmyndafræði sem sáttamiðl-
unin byggir á uppgötvaði ég að í raun
hafði ég alltaf aðhyllst hana án þess að
gera mér grein fyrir því. Ég trúði alltaf
á fyrirgefninguna og mikilvægi þess að
geta sett sig í spor annarra. Hafdís var
þroskaheft þannig að ég þekkti ágæt-
lega til málefna þeirra sem eiga við ein-
hvers konar fötlun að stríða og því átti
ég auðveldara með að setja mig í hans
spor. Þannig að það var aldrei þessi
heift sem oft fylgir svona málum og
byggir nokkuð á inntaki Biblíunnar um
refsingar. Enda trúi ég því að þeim mun
fyrr sem einhver fyrirgefur þeim mun
meira rými hefur hann fyrir gleði og
kærleika. Í þessu sambandi myndi ég
hvetja menn til að lesa bók Katy Hut-
chinson „The story of Bob“ en þar segir
frá konu sem missti ástkæran eigin-
mann sinn eftir að á hann var ráðist.
Hún reiddist aldrei út í gerandann og
samfélagið áfelldist hana fyrir það. Nú
fer hún hins vegar vítt og breitt um
heiminn og heldur fyrirlestra og jafnvel
stundum með gerandanum.“
Sættir í stað refsinga
Uppbyggileg réttvísi er hugmyndafræði sem nú þegar hefur sett nokkurn svip á refsivörslukerfið hér á landi. Hafsteinn Gunnar
Hafsteinsson er verkefnastjóri tilraunaverkefnis sem miðar að því að gera sáttamiðlun að úrræði fyrir afbrotamenn og þolendur. Jón
Sigurður Eyjólfsson talaði við hann og komst að því að hugsjónamaðurinn sýndi hugmyndafræðina í verki eftir mikinn harmleik.
HAFSTEINN HAF-
STEINSSON Rúmlega
þrjátíu mál hafa farið í
sáttamiðlun og hefur
sátt náðst í öllum nema
einu. Þegar tilrauna-
verkefninu um þetta
úrræði í réttvísinni lýkur
í október mun lögreglan
taka við sáttamiðluninni
ef ákveðið verður að
bjóða enn þá upp á
þennan kost.
„Það sem mér finnst skipta mestu máli varðandi sáttamiðlun
er að með henni er verið að styrkja stöðu brotaþolanna sem fá
eitthvað um það að segja hvernig málunum lýkur og þá berum
við þá von að þeir verði sáttari við málalok en ella.
Í annan stað er þetta heppilegt úrræði
fyrir unga brotamenn því þeir standa
andspænis þeim sem þeir brutu gegn
og virkilega takast á við málið með
honum og með þessu vonum við að
það verði til þess að þeir brjóti síður af
sér aftur.
Í síðasta lagi er þetta mun einfaldara og
hagkvæmara en að fara með málið fyrir
dóm og það er nóg álag á kerfinu fyrir.“
Styrkir stöðu þolanda
„Verkefnið hefur fram til þessa gengið ágætlega hjá embætti
lögreglustjórans á höfuðborgarsvæðinu enda um að ræða bæði
mikilvægt og nauðsynlegt úrræði í réttarvörslukerfinu. Þá er úrræðið
jákvætt og vænlegt til árangurs og líklegt til að stuðla að auknum
gæðum við úrlausnir mála en það er mat embætt-
isins að sáttamiðlunin hafi jákvæð áhrif gagnvart
báðum málsaðilum og sé til þess fallin að auka tiltrú
almennings á réttarvörslukerfið. Þá felur úrræðið
jafnframt í sér skilvirkni við meðferð mála. Um er að
ræða tilraunaverkefni og því hefur embættið í kjölfar
stöðuskýrslu eftirlitsnefndarinnar sett af stað vinnu
við rýni innri verkferla með það fyrir augum að móta
næstu skref í skipulagi verkefnisins hjá embættinu
með framtíðarfyrirkomulag þess að leiðarljósi.“
„Ég tel að sáttamiðlun sé ávinningur fyrir alla: brotaþola,
geranda og samfélagið í heild. Enda eru það tilmæli frá Evr-
ópuráðinu að boðið skuli upp
á sáttamiðlun á öllum stigum
sakamáls og jafnvel á því stigi
þegar komið er að afplánun.
Svo má náttúrulega minnast
á það að ef sættir verða og
brotamaður stendur við sín
orð fer hann ekki á sakaskrá
fyrir það brot.“
Sáttamiðlun á öllum stigum Vænlegt til árangurs
DÍS SIGURGEIRSDÓTTIR
Lögfræðingur í dómsmála-
ráðuneytinu og formaður
eftirlitsnefndarinnar.
RAGNA BJARNADÓTTIR Löglærður fulltrúi
hjá ríkissaksóknara.
HÓLMSTEINN GAUTI SIGURÐSSON Lögfræðingur hjá
lögreglustjóranum á höfuðborgarsvæðinu.
FR
ÉTTA
B
LA
Ð
IÐ
/PJETU
R

„Uppbyggi-
leg réttvísi
er heiti á
hugmynda-
fræði sem
felur í sér
að leitast er
við að ná
sáttum milli
brotamanns
og brotaþola
í kjölfar
afbrots.