Fréttablaðið - 18.05.2008, Blaðsíða 72

MENNING 42
A
lbert Maysles er 82 ára
gamall en hann lét það
ekki aftra sér og ferð-
aðist alla leið til
Patreksfjarðar til þess
að hitta íslenskt kvikmyndagerðar-
fólk. Þekktustu myndir Alberts
Maysles voru einnig sýndar á hátíð-
inni, Gray Gardens frá 1975,
Gimme Shelter frá 1970, og Sales-
man frá 1968. Allar þessar myndir
eru unnar með David Maysles bróð-
ir hans en þeir unnu saman þar til
David lést árið 1987. David var
hljóðmaður og Albert myndatöku-
maður. Bræðurnir voru um tíma
helstu merkisberar þess sem er
kallað „cinéma vérité“ í kvik-
myndaheiminum. Það að fanga
sannleikann. Raunveruleikinn
skiptir Maysles mestu máli og hann
segir sögur af því sem raunveru-
lega gerist. Hann notast aldrei við
handrit, engin sviðsetning á sér
stað, engri tónlist eða sögumanni er
bætt inn í verkið og með því kemst
hann eins nálægt sannleikanum og
mögulegt er.
Að sama skapi eru söguhetjur
myndanna oftar en ekki óþekkt
fólk, þó að bræðurnir hafi líka gert
myndir um frægt fólk á borð við
Marlon Brando, Truman Capote,
Bítlana og Rolling Stone. „Líf venju-
legs fólk kallar ekki bara á athygli
okkar heldur krefst hennar,“ legg-
ur Maysles áherslu á.
Sannleikanum miðlað
„Ég hafði alltaf mikinn áhuga á að
taka myndir sem krakki,“ svarar
Maysles þegar hann er spurður
hvað varð til þess að hann fór út í
þennan bransa. „En síðan varð ég
sálfræðingur og fór að vinna á geð-
sjúkrahúsum. Þegar ég var 28 ára
keypti ég 16mm tökuvél og fór til
Rússlands í mótorhjólaferðalag og
gerði rannsóknarverkefni á geð-
deild þar. Þar tók upp fyrstu mynd-
ina sem hét Psychiatry in Russia
árið 1955.“
Varstu alltaf með hugmynda-
fræðina á hreinu frá því að þú byrj-
aðir eða hefur hún þróast með tím-
anum?
„Hún er nokkurn vegin sú sama
og þegar ég byrjaði en var ekki
alveg fullmótuð í byrjun vegna
þess að ég hafði engan kvikmynda-
bakgrunn og hafði ekkert lært um
kvikmyndagerð. En ég trúði því, að
með því einu að taka upp það sem
var að gerast fyrir framan okkur
gæti ég sýnt fram á okkar sam-
mannlegu þætti. Sérstaklega þar
sem ég var í Rússlandi meðan kalda
stríðið var í gangi. Fólkið í Banda-
ríkunum hafði ekki hugmynd um
hvað var að gerast í landinu. Stjórn-
málamenn afbaka alltaf sannleik-
ann. Það sem er sérstakt við heim-
ildarmyndagerð er það að reynslu
annarra er miðluð beint þannig að
áhorfandinn fær að sjá það sem er
að gerast fyrir framan myndavél-
ina. Þannig verður það ekki bara
upplýst um hvað er að gerast ann-
ars staðar, heldur upplifir líka
hversu viðkvæmt ástandið getur
verið og tilfinningar fólks. Áhorf-
andinn upplifir aðstæður öðruvísi
þegar myndavélin sýnir þeim milli-
liðalaust hvað er að gerast,“ útskýr-
ir Maysles.
„Ég er til dæmis sannfærður um
að stríðið í Írak hefði ekki gerst
hefði fólk vitað hvað var raunveru-
lega í gangi. Almenningur í Banda-
ríkjunum hefur aldrei séð venju-
lega írakska fjölskyldu og hefur
engar tilfinningu fyrir henni. Ef
það hefði séð myndir sem væru
gerðar af venjulegu fólki í landinu
og því sem er raunverulega að ger-
ast þá myndi stríðið ekki hafa orðið
að veruleika. Þess vegna er þetta
kvikmyndaform svo mikilvægt.
Það er hægt að koma í veg fyrir
margt með því að upplýsa fólk.
Fjölmiðlar í dag hafa hagsmuna að
gæta. Fréttir af Írak segja þér ekki
sannleikann, ef við fengjum að sjá
hann þá myndi það ekki viðgangast
að drepa milljónir manna.”
Fluga á vegg
Hvernig tekst þér að láta fólk ekki
taka eftir þér þegar þú ert að fylgj-
ast með því með myndavél í sínu
nánasta umhverfi?
„Þetta er bara spurning um að fá
fólk til treysta þér. Það gerist vana-
lega strax. Fólk sér eitthvað í aug-
unum á þér og treystir þér og held-
ur bara áfram að gera það sem það
var að gera og skiptir sér ekki af
myndavélinni lengur.“
Það hefur oft verið talað um að
þetta sé eins og að vera fluga á
vegg. Hvað finnst þér um það?
„Ég er ekki sammála því að þetta
sé eins og fluga á vegg vegna þess
að kvikmyndatökumaðurinn þarf
alltaf að vera að fylgjast með öllu
því sem er í gangi og vera vakandi
fyrir því að fanga rétta augnablikið
og rétta sjónarhornið. Það er til-
finning hans sem gerir myndirnar.
Þess vegna er ekki nóg að stilla
bara upp myndavél, ég nota til
dæmis aldrei þrífót. Þú verður að
hafa tilfinningu fyrir efninu og
fanga það. Þegar það tekst verða til
frábærar myndir. Ég hef til dæmis
gert myndir um börn þar sem ég
tek upp samtöl þeirra og fyrir mér
er það besta gerð af heimildar-
myndum.”
Þú vinnur ekki eftir handriti, en
hefurðu hugmynd um hvernig
myndin mun þróast áður en þú
byrjar á henni og hvernig hún mun
enda?
„Þetta er bara spurning um að ná
raunveruleikanum. Þegar við
tókum upp Salesman þá vissum við
að í hvert skipti sem bíblíusölu-
mennirnir bönkuðu á hurð þá yrði
einhver dramatísk sena en við viss-
um aldrei nákvæmlega hvað myndi
gerast eða hvernig senurnar yrðu.
Eins í Gimme Shelter þá vissum við
ekki hvaða katastrófa myndi gerast
þegar Rolling Stones steig á svið og
það breytti myndinni auðvitað
heilmikið. Ef fólk horfir á mynd um
Woodstock þá fær það allt aðra hug-
mynd um hvað var í gangi á þess-
um tíma.“
Michael Moore-kynslóðin
Margir heimildarmyndagerðar-
menn í dag sýna sjálfa sig í mynd-
inni og myndin fjallar um það sem
þeir upplifa, hvað finnst þér um
það?
„Mér finnst það taka athyglina
frá raunverulega viðfangsefninu
og stríðir á móti minni stefnu um
að leyfa hlutunum að gerast án
afskipta myndatökumannsins. Taka
ekki í taumana eða setja tónlist
undir til að hafa áhrif. Upplifunin á
að vera bein og án áhrifa. Mér
finnst mín tegund af heimildar-
myndagerð miklu virðingarverð-
ari. Menn eins og Michael Moore
eru ekki að gera heimildamyndir,
þeir gera áróðursmyndir, þar sem
þeir eru búnir að mynda sér skoðun
og myndin fjallar um að sannfæra
fólk um að þeirra skoðun er sú
rétta.“
Það er líka sú gagnrýni sem
heimildarmyndir fá oft í dag. Að
þær segi ekki sannleikann heldur
sýni sannleikann eins og þeim hent-
ar og fólk jafnvel treystir ekki því
sem er sagt í myndunum?
„Það er rétt. Þannig eru bestu
heimildargerðarmennirnir þeir
sem þú veist að eru að segja sann-
leikann. Þeim er treyst. Það er mjög
mikilvægt. Það eru margar góðar
heimildarmyndir gerðar í dag en
ég er ekki hrifinn af þeirri stefnu
sem hefur þróast með mönnum eins
og Michael Moore.“
Yfir 50 ára ferill
Hver er helsti munurinn á að gera
myndir í dag eða þegar þú byrjað-
ir?
„Munurinn er aðallega fólginn í
dreifingunni og tækninni. Það var
erfiðara að fá heimildarmyndir
sýndar áður. Núna höfum við meira
að segja internetið og YouTube
þannig að aðgengi fólks að þessum
myndum hefur aukist. Núna er líka
til óháð kvikmyndagerð. Áður voru
bara sjónvarpsstöðvarnar ABC,
CBS og NBC og þær framleiddu
sínar eigin myndir þannig að eina
leiðin til að sýna myndirnar var að
koma þeim í bíó. Vandamálið var
hins vegar og er enn að flestar
heimildarmyndir eru ekki í fullri
lengd og rata sjaldan í bíó. Sales-
man var fyrsta heimildarmyndin í
fullri lengd sem var sýnd í bíó.“
Oft er rætt um hvort heimildar-
myndir eigi heima í bíó eða bara
sjónvarpi en heimildarmyndir í
bíó eru alltaf að verða vinsælli.
Hvað finnst þér um það?
„Þetta er alltaf stærsta áskorun-
in en auðvitað vilja allir kvik-
myndagerðarmenn að myndirnar
þeirra séu sýndar í bíó. Þegar ég
byrjaði var ekki hægt að búa til
heimildarmyndir fyrir bíó. Það var
alltof dýrt að skjóta á 35mm filmu
en stundum var hægt að setja hana
yfir á 35mm ef bíóin leyfðu. Núna
er hægt að fá nógu góð gæði út úr
stafrænni tækni. Og það er helsta
byltingin sem hefur orðið á form-
inu, tækniframfarirnar hafa hjálp-
að okkur mest. Áður þurfum við
alltaf að vera að skipta um filmu á
10 mínútna fresti. Það er miklu
auðveldara að gera myndir í dag.“
Reynslunni miðlað áfram
Albert Maysles býr núna í Harlem
og rekur The Maysles Institute.
„Ég geri mikið af því að kenna
ungum kvikmyndagerðarmönn-
um. Þar sem ég bý í Harlem kenn-
um við krökkum og rekum lítið bíó
þar sem við sýnum alls konar
myndir, flestar heimildarmyndir.
Mér finnst gaman að kenna og
uppgötva nýtt hæfileikaríkt kvik-
myndagerðarfólk og stundum
hjálpa ég þessu fólki áfram að gera
sínar myndir.
Maysles vinnur mikið með syni
sínum, Philip Maysles, sem var
með honum í för til Patreksfjarðar
þar sem þeir héldu áfram að taka
upp fyrir nýja heimildarmynd um
Albert sjálfan. En það er einhvers
konar sjálfsævisögumynd. Annars
eru þrjár til fjórar myndir í vinnslu
hjá honum þó hann sé kominn á
níræðisaldur.
Ætlarðu aldrei að setjast í helgan
stein?
„Nei, ég er með of marga drauma
um of margar myndir sem ég á
eftir að gera þannig að ég mun
halda áfram að vinna eins lengi og
ég get. Ég er til dæmis með nýja
heimildarmynd í gangi þar sem ég
tek lest í mismunandi heimshlut-
um og mynda fólk í lestunum og
heyri sögurnar þeirra.“ En það er
einmitt í stíl við hugmyndafræði
hans að líf venjulegs fólk krefjist
athygli okkar og að þannig getum
við lært hvert af öðru og gert
heiminn að betri stað.
RAUNVERULEIKINN SKIPTIR MESTU MÁLI
Albert Maysles heimildarmyndagerðarmaður var
heiðursgestur Skjaldborgarhátíðarinnar á Patreks-
fi rði. Skjaldborg er hátið íslenskra heimildarmynda og
var haldin í annað sinn um hvítasunnuna. Þar gafst
gott tækifæri til að eiga spjall við Maysles um gildi
heimildarmynda og hans hugmyndafræði og hugsun
á bak við gerð slíkra mynda.
HANNA BJÖRK VALSDÓTTIR KVIKMYNDIR
Albert Maysles á Pareksfirði.
10