Tíminn - 19.12.1982, Blaðsíða 9

SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
Mælikvarða hins málu
lega verður að finna
■ Verið er að leggja síðustu hönd á
afgreiðslu fjárlagafrumvarpsins fyrir
næsta ár þegar þetta er skrifað. Sitthvað
óskemmtilegt hefur verið sagt um
þetta frumvarp, ekki aðeins af stjórn-
arandstöðunni, heldur einnig af stjórn-
arsinnum. Um það leyti sem það var
lagt fram í haust kallaði sjálfur
fjármálaráðherrann það kreppufrum-
varp og ekki alls fyrir löngu skrifaði
Ingólfur Guðnason alþingismaður
grein í þetta blað og sagði frumvarpið
eins og gatasikti.
Engum dylst að ekki dugir lengur að
setja saman fjárlög sem bera fremur
keim af óskalista en raunverulegri getu
efnahagslífsins til að standa undir
þeim útgjöldum sem ríkisreksturinn
hlýtur að byggjast á. Síauknar þjóðar-
tekjur með aukinni hagsæld hafa
einkennt síðustu áratugina. Nú er
málið að snúast við. Efnahagskreppa
í útlöndum og minnkandi fiskstofnar
segja til sín með þeim hætti, að
þjóðartekjur minnka og þar af leiðandi
verða einstaklingar, fyrirtæki, stofnan-
ir og sjálft ríkið að draga við sig í
eyðslu. Erlendar skuldir eru meiri en
svo að á þær sé bætandi, fremur verður
að grynnka á þeim á sama tíma og
tekjur fara lækkandi innanlands.
Þótt svona sé komið og horfur ekki
betri en raun ber vitni er óþarfi að vera
með einhverjar hrakspár um að allt sé
að fara fjandans til og að framundan
sé ekki annað en basl og örbirgð. Það
er langt í frá. íslendingar eru rík þjóð
sem komið hefur sér vel fyrir í landinu,
byggt upp mannvirki og atvinnuvegi
sem þjóðin mun njóta góðs af á
komandi tímum. Þjóðartekjur eru
miklar, þrátt fyrir að samdráttur hefur
orðið á þeim, og engin ástæða er til að
ætla annað en að framleiðsla og tekjur
muni áfram standa undir umtalsverðum
lífsgæðum.
Það er góðs viti að stjórnvöld átta
sig á ástandinu og það er mannlegra af
fjármálaráðherra að kenna fjárlaga-
frumvarp sitt við kreppu en að berja
höfðinu við steininn og leggja fram
óskalista, eins og stjórnmálamönnum
er oft tamt, sem ekki er í ætt við neinn
raunveruleika eða greiðslugetu þjóð-
arbúsins, og verður ekki uppfylltur
með öðru móti en að auka lántökur
erlendis.
Heilagt vé
Samneysla og velferð eru samtvinn-
uð hugtök sem sífellt taka meira rúm
í rekstri ríkis og sveitarfélaga og eru
orðnir mestu útgjaldaliðir þjóðarbús-
ins. Sumir tala um samneysluna eins
og heilagt vé sem hvergi megi skerða
og þykir aldrei nóg af opinberri forsjá
og vilja auka hana jafnt og þétt. En er
ekki búið að spenna bogann full hátt
í þessum efnum? Kostnaður við heil-
brigðisþjónustu, menntun og fleira af
því tagi er orðinn slíkur að þjóðarbúið
fær vart undir risið. Þeir sem að
þessum málum standa setja markið
hátt og telja að aldrei sé of miklu fé
varið til þessara málflokka og annarra
af samneyslutoganum. En sú hætta er
fyrir hendi að velferðin verði eyðilögð
fyrir þeim sem hennar njóta ef þess er
ekki gætt að afla tekna á móti
útgjöldunum. Þá er átt við raunveru-
legar tekjur, sem skapast af fram-
leiðslu, en ekki einvörðungu tekjur
sem búnar eru til með skattaáþján alls
konar.
Það er framleiðslan sem skapar
þjóðarbúinu tekjur en tollar og
skattar, hvaða nafn sem þeim er gefið,
er ekki annað en það sem ríkið tekur
til sín af verðmætunum og dreifir síðan
aftur í formi samneyslu og velferðar til
dæmis. Verulegur hluti teknanna fer
einnig í báknið sem innheimtir og
úthlutar og heldur kerfinu gangandi.
■ Það getur orðið þungt fyrir fæti í skammdegishryðjum en öll él birtir upp um síðir,
Tímamynd Róbert.
í kreppufjárlögunum sem nú er verið
að afgreiða er einn liður sem hækkar
verulega á sama tíma og öðrum
útgjaldaliðum er naumt skammtað.
Það eru þau útgjöld sem falla undir
félagsmál. Þar hefur fjármálaráðherra
ekki séð sér fært að spara, enda erfitt
fyrir hann að ganga á móti óskum
flokksformanns síns sem fer með
þennan málaflokk í ríkisstjórninni.
Bruðl eða nauðsyn
En einn af flokksbræðrum þeirra,
formaður fjárveitinganefndar, gat ekki
orða bundist er hann mælti fyrir
nefndaráliti við 2. umræðu fjárlaga.
Hann benti á að útgjöld til allra
sjúkrahúsa í landinu og til trygginga-
bóta almannatrygginga sem nema 33%
af heildargjöldum ríkissjóðs, hækka
um 61.4% á fjárlögum fyrir næsta ár,
en annars miðar hækkun á öðrum
liðum við 42% verðlagshækkun.
Það þrengist því um aðra þætti í
fjárlagafrumvarpinu, einkum þegar sú
stefna er grundvallaratriði í fjárlaga-
gerðinni, að félagsleg þjónusta sé
hvergi skert heldur þvert á móti aukin
á ýmsum sviðum á sama tíma og
nágrannaþjóðirnar mæta fjárhags-
erfiðleikum með því að stórskerða
opinbera þjónustu.
Formaðurinn sagði: „Hin síðari ár
þegar þjóðartekjur jukust, hefur fé-
lagsleg þjónusta og félagsleg réttindi
verið aukin á margvíslegan hátt. Má
þar til nefna greiðslur úr almanna-
tryggingum, á nýjum þjónustuþáttum,
greiðslu fæðingarorlofs, hækkun raun-
gildis tekjutryggingar, bætta heilsu-
gæslu, aukna aðstoð við þroskahefta og
ellihruma.
Ég hef áður minnst á, að slík
stórfelld árleg aukning þjónustu hlýtur
að jafnaði að verða að byggjast á
verðmætaaukningu í framleiðslu at-
vinnuveganna ef slík þjónusta á ekki
að draga úr ráðstöfunarfé þjóðfélags-
þegnanna á öðrum sviðum.“
Þarna kemur formaður fjárveitinga-
nefndar að kjarna málsins, að aukning
opinberrar þjónustu verður að byggj-
ast á verðmætaaukningu þeirra at-
vinnuvega sem fást við framleiðslu.
Þegar við nú stöndum frammi fyrir
minnkandi þjóðarframleiðslu er ekk-
ert annað að gera en að draga úr
opinberri þjónustu sem því nemur,
hvort sem mönnum líkar betur eða
verr.
En það er ekki víst að lægri
fjárveitingar þurfi að draga úr eðlilegri
og nauðsynlegri þjónustu við sjúka og
ellihruma. Byggingar og rekstur opin-
berra stofnana er oft með þeim hætti
að engu er líkara en að þeir sem trúað
er fyrir slíku álíti það skyldu sína og
hlutverk að bruðla með opinbert fé á
þann hátt að á stundum jaðrar við
siðleysi. Þessir aðilar eru oft í förum
um heimsbyggðina á kostnað hins
opinbera að kynna sér hið nýjasta og
fullkomnasta í rekstri hliðstæðra stofn-
ana og þeir ætla að byggja fyrr og reka
hér á landi. Þegar heim kemur dugir
ekki annað en taka sér til fyrirmyndar
það sem þeir sáu fínast í útlandinu. Þá
er ekki spurt hvort við höfum efni á
flottheitunum eða ekki.
Það er áreiðanlega hægt að spara
víða í opinberum rekstri án þess að
það komið niður á þeim stofnanirnar
eru raunverulega reistar og reknar
fyrir, eða þeirri þjónustu sem þeir eiga
að njóta.
Krossgötur
Þröstur Ólafsson aðstoðarmaður
fjármálaráðherra skrifaði grein í
Morgunblaðið sem birtist 10. des. s.l.
undir fyrirsögninni Á Krossgötum.
Grein þessi er um margt athyglisverð,
ekki síst vegna þess að höfundur hefur
vegna starfs síns góða yfirsýn yfir
íslenskt efnahagslíf og ekki síður
vegna hins að áhrifamaður í Alþýðu-
bandalagi gerir sér far um að líta á
efnahagslegt samhengi af raunsæi og
að lausn þjóðfélagsvandamála byggist
ekki á hrokafullum og einstrengings-
legum slagorðum og að sama skapi
gjörsamlega innihaldslausum slagorð-
um sem marxistar og sósíalistar hafa
tamið sér.
Niðurstaða Þrastar er, eftir að hafa
rakið hina pólitísku og efnahagslegu
kreppu sem þjóðin stendur frammi
fyrir, að við þurfum að standa að gerð
einhvers konar þjóðarsáttmála, sem
bindi ákvarðanir einstakra hópa við
getu þjóðarheildarinnar.
Eftir að hafa rakið þriggja áratuga
efnahagslega velmegun segir Þröstur:
„Þessi ár rugluðu mörg okkar í ríminu,
fylltu okkur ofmetnaði og ofbjartsýni.
Við sáum framtíðina í hillingum og
með hillingunum komu hástemmdar
yfirlýsingar og glæstar framtíðarsýnir.
En nú er þessi glansmynd að litverpast
og það er gott og ég vona að svona
glansmynd eigi aldrei eftir að koma
aftur. Þær kynslóðir sem nú eru að
verða fulltíða þekkja ekki annað en
þessi hástemmdu fyrirheit, um áfram-
haldandi og sívaxandi velmegun. Við
vorum byrjuð að trúa á stóru auglýs-
ingarnar um ágæti og brýna nauðsyn
ofgnótta hversdagsgæða. Mælikvarði
hins mátulega glataðist."
Mælikvarði hins
mátulega
„Mælikvarði hins mátulega“ er hug-
tak sem sá er hér hripar hefur stundum
velt fyrir sér án þess að kunna að koma
orðum að því og skuldar Þresti þökk
fyrir. Þetta er mælikvarðinn á hvers
við þörfnumst sem þjóð og sem
einstaklingar, eitthvað í þá áttina að
vera bjargálna. Þennan mælikvarða
verður að finna, jafnt hvað við kemur
útdeilingu á velmegun, til að verjast
bruðl í opinberum rekstri, í kröfugerð
um lífsgæðin, hvað við er átt með
kaupmætti, yfirleitt það hvað við
teljum nauðsyn og hvað eru lífsgæði
þar framyfir.
Aðstoðarmaðurinn dregur saman
hvert stefnir í efnahagsmálum og
skrifar: „Nú er svo komið að saman-
safnaður fjárhags- og rekstrarafkomu-
vandi margra helstu framleiðslufyrir-
tækjanna í landinu er svo mikill að
þeim er fleytt frá mánuði til mánaðar
með lánum og skammtíma fyrir-
Oddur Olafsson,
skrifar
greiðslum. Víxlaverkanir kauplags,-
gengis, fiskverðs og vaxta eru orðnar
fullkomlega sjálfvirkar. Verðbótakerf-
ið tryggir viðgang verðbólgunnar".
Síðan eru klassískar hugleiðingar
um verðbólguna og máttlitla baráttu
stjórnmálaflokka gegn henni, en takist
ekki að höggva að rótum hennar er
efnahagslegt sjálfstæði þjóðarinnar í
húfi og að óbreyttu ástandi er ekki
hægt að tryggja áframhaldandi vel-
megun almennings.
Tilraun til að bregðast við vandan-
um: „Við þurfum að standa að gerð
einskonar þjóðarsáttmála, sem bindi
ákvarðanir einstakra hópa við getu
þjóðarheildarinnar. Sú þjóðfélagsgerð
sem við búum nú við hyglar þeim
sterku og ósvífnu ekkert síður en í
óheftu markaðskerfi. Núverandi þjóð-
félagsgerð er eins konar samábyrgð
fyrir afkomu hagsmunahópa og
einstaklinga án þess að skuldbinda þá
eða eiga íhlutunarrétt í gerðir þeirra
þannig að heitdardæmið gangi upp.
Baráttan
Verkfallsrétturinn sem upphaflega
átti að vera vopn þeirra smáu og
fátæku, er nú miskunnarlaust nýttur af
hagsmunasamtökum með einokunar-
aðstöðu þeirra sterku. Þjóðfélags-
heildinni sem er varnarlaus gegn þessu
er stillt upp við vegg eins og í svæsnum
bófamyndum, þar sem krafan um
peningana eða lífið gildir ein. í
stríðsdansi hagsmunasamtakanna er
almannavaldið ákaflega veikburða.“
Ekki er lýsingin falleg, en raunsönn.
Hagsmunasamtök, ekki síður atvinnu-
rekenda en launþega, setja stjórnvöld-
um stólinn fyrir dyrnar hvenær sem
þeim ber svo við að horfa og eru ekki
aðrir úrkostir en að ganga að kröfum
þeirra hvað sem þjóðarhag líður.
Um langa hríð græddu margir á
verðbólgunni þótt enn fleiri töpuðu.
En nú er svo komið að allir tapa á
henni, en samt er hún aldrei sprækari
en nú og stefnir óðfluga upp á við. En
samt er kröfugerð og yfirboðum
haldið áfram. Greinilegt er að innan
tíðar verður að grípa til róttækra
ráðstafana til að halda skipum úti og
fiskvinnslan verður að fá sitt. f kjölfar
þeirra ráðstafana verður að jafan bilin
annars staðar. Enginn hagsmunahópur
teflir á þá hættu að verða útundan og
allir verða að fá sína krónutölu hvort
sem er fyrir laun eða selda þjónustu
eða framleiðslu og svo áfram koll af
kolli.
Verðmætasköpun og
eyðsla
Á þessa sífelldu víxlverkun verður
að höggva og það er kominn tími til
að þjóðin hætti að leggja við hlustir
þegar forystumenn hagsmunasamtaka
orga hvað hæst um að verið sé að kippa
grundvelli undan fyrirtækjum þeirra
eða um kjaraskerðingar, eða að verið
sé að ráðast á þá sem minnst mega sín
eða hvað það er kallað hverju sinni
þegar reynt er að hemja verðbólgu-
skrímslið, sem er á góðri leið með að
leggja efnahag þjóðarinnar í rúst.
Það er tími til kominn að menn
staldri við og hugsi sitt ráð og leiti upp
mælikvarða hins mátulega. Hann
hlýtur m.a. að byggjast á því að
eyðslan fari ekki fram úr verðmæta-
sköpun. En á þá staðreynd eru menn
furðu glámskyggnir og kunna ekki að
sníða sér stakk eftir vexti. Uppbygg-
ing, framfarir og umbætur eiga sér
takmörk og er eins gott að gera sér
grein fyrir hvar þau liggja því ella er
hætta á að þeir sem sjást ekki fyrir í
uppbyggingunni og félagsmálavafstr-
inu standi upp sem mestu niðurrifs-
mennirnir.