Tíminn - 19.12.1982, Blaðsíða 24

SUNNUDAGUR 19. DESEMBER 1982
Að skrifa sig frá
blaðamennsku
- „Erlend andlit”eftir
Ingólf Margeirsson
Ingólfur Margeirsson:
Erlend andlit
Iðunn 1982
■ Ingólfur Margeirsson sagði í blaða-
viðtali fyrir nokkru eitthvað á þá leið að
mcð þessari bók væri hann að „skrifa sig
frá blaðamennskunni". Hann hefur ver-
ið blaðamaður í áratug eða svo, og úr
því hann vill nú leggja fyrir sig „alvar-
legri“ ritstörf þá er þetta sjálfsagt mjög
skynsamlegt tiltæki. í bókinni eru sex
þættir eða greinar um fólk sem Ingólfur
kveðst hafa kynnst á ferðum sínum
erlendis; flestir eru töluvert kynlegir
kvistir, og Ingólfur reynir að ná tökum
á þeim með aðferðum sem eru einhvers
staðar mitt á milli blaðamannsins og
rithöfundarins. Fyrsti þátturinn segir frá
vændiskonu í Varsjá sem Ingólfur flýtir
sér að taka fram að hann hafi ekki haft
efni á; hún er að stúdcra frönsk áhrif á
ensku skáldin Shellcy, Byron,
Wordsworth, Coleridge og Southey;
Næst kemur þáttur um sundurkraminn
enskan skólakennara hvers hefndaræði
fékk útrás á ncmcndum; þá sagt frá
Svíanum Hasse sem vildi allt til vinna
að verða ríkur; þar næst frá grískum
námsmanni er líkist einna helst sjálfum
Díónýsosi, og síðan fer Ingólfur austur
yfir járntjald og spjallar við ung,
austur-þýsk hjón og ungverskan lestar-
stjóra, nokkuð kosmópólitanskan.
Síðasti þátturinn er um fólk í dal
nokkrum í Bandaríkjunum þar sem er
heitt.
Endursköpun mannfólks
Allir þessir þættir eru afar læsilegir.
Fað var nú einmitt ein stærsta rósin í
hnappagati Ingólfs Margeirssonar með-
an hann var blaöamaður á Þjóðviljanum
að hann átti yfirleitt auðvelt með að ná
sambandi við fólk, og viðtöl hans voru
oft skemmtileg. í þessari bók er þessi
hæfileiki allsráðandi og ég hygg að
margir geti haft hiö besta gaman af
þáttunum. Hins vcgar fer svo að þaö er
hinn besti þeirra, sá síðasti, sem leiðir
skýrast í Ijós gallana á bókinni, eða öllu
heldur þeirri aðferð sem Ingólfur vill
nota til að lýsa fólki sínu.
Ingólfur læst vel áð merkja ekki vera
að skrifa beinharðan sannleikann um
þetta fólk; fremur er hér um að ræða
„endursköpun". Ég á til að mynda
ákaflega bágt mcð að trúa því að pólska
vændiskonan hafi haldið þær löngu og
ýtarlcgu ræður um sögu Póllands sem
Ingólfur lætur hana gera. Það skiptir að
vísu ekki máli, hvort hún hefurgert það
eður ei, heldur hitt að öll þessi mælgi -
svo fróðleg sem hún er í sjálfu sér -
skyggir algerlega á þau ágætu drög að
persónu sem Ingólfur hafði dregið upp
á fyrstu blaðsíöum þáttarins. Hér hefur
blaðamaðurinn sem sé orðið rit-
höfundinum yfirsterkari; vill koma á
framfæri hreinum og klárum upplýsing-
um þcgar rithöfundurinn hefði átt að
einbeita sér að persónunni og í mesta
lagi látið nauðsynlegar upplýsingar síast
þar í gegn.
Síðasti þátturinn - „Byr undir báða
vængi (Ellcn í Sæludal)" - ber á hinn
bóginn í sér frækorn smásögu scm hefði
getað orðið mjög góð; það eru allskonar
bældar ástríður á ferli undir kyrrlátu
yfirborðinu í Sæludal og frásögn Ingólfs
er býsna listilega gerð og það munar ekki
nema því sem munar að þessi þáttur
verði með eftirminnilegustu smásögum
íslensk'um hin síðustu ár.
Hefði átt að stíga
skrefíð til fulls
Ég er nefninlega þeirrar skoðunar að
Ingólfur Margeirsson hefði átt að skrifa
sig frá blaðamanninum heima hjá sér,
en síðan stíga skrefið til fulls og breyta
þessu fólki sem hann lýsir hér í
smásögur. Hann hefur getu og - sýnist
mér - þörf til að lýsa fólki og hér skortir
ekki nema öguð vinnubrögð rithöf-
undarins til að fólkið í bókinni rísii upp,
endurskapað að fullu í skáldskap. Og af
því þessir þættir eru góðir sem blaða-
greinar held ég þeir hefðu getað orðið
enn betri sem sögur þar sem blaðamaður-
inn þvælist ekki fyrir. Svipað má segja
um stílinn. Ingólfur sýnir ogt of mikið
kæruleysi í meðferð lýsingarorða og
líkinga og sumt er svo skrautlegt að nær
■ Mörður Arnason, Svavar Sigmundsson og Örnólfur Thorsson - „má vel hvetja þann sama almenning til að „kýla á
eintak“ eins og amman segir í sjónvarpsauglýsingunni.
Alger súrefnis-
blómapottur!
— „Orðabók um slangur” eftir Mörð, Svavar og Ornólf
■ Ingólfur Margeirsson - „reglulega
læsileg og í bókinni margir góðir
sprettir“
ekki tilgangi sínum. Örfá dæmi af fyrstu
blaðsíðum bókarinnar sem ég kann illa
við: verkföll í Póllandi höfðu „tekið á
sig víðtæka, pólitíska mynd“, talað er
um „stórtækar uppsagnir verkamanna",
dagarnir voru „biðtími mikilla alda-
hvarfa“ - í sumum köflum er varla
nokkru nafnorði hlíft við lýsingarorði.
Síðar í bókinni segir að „Ellen og Helen
voru álíka sjálfbjarga í Stokkhólmi og
blindar mýs í katakombunum í Róm“.
Hér er ofhlaðið. Einu sinni var sagt í
bókaganrýni að framtíð tiltekins höfund-
ar ylti ekki a því hvort hann hefði nógu
sterkt höfuð, heldur hinu hvort hann
hcfði nógu sterkan rass.
En aðfinnslur breyta því ckki að þessi
bók Ingólfs er, sem fyrr segir, reglulega
læsilcg og í henni margir góðir sprettir.
Hafi hún náð því að losa höfund sinn
við blaðamanninn í sjálfum sér er öðrum
tilgangi náð.
Illugi Jökulsson.
Mörður Árnason, Svavar Sigmundsson,
Örnólfur Thorsson:
Orðabók um slangur, slettur, bannorð
og annað utangprðsmál.
Svart á hvítu 1982.
■ Það eru, hyggég, ekki nema um það
bil þrjú ár síðan kom fram á sjónarsviðið
poppstjarna nokkur sem kallaði sig
Bubbi Morthens. Nú er komið í íslenska
orðabók lýsingarorðið „búbbískur“ og
skýrt svo: „10, sém dregur dám af Bubba
Morthens og tónlist hans.“ Einnig er
tekið dæmið „bubbískir pönktónar". Sú
orðabók sem hér um ræðir er að
sjálfsögðu slangurorðabókin sem þrír
ungir fræðimenn hafa tekið saman, og
er nýjung í íslenskum fræðum sem full
ástæða er til að taka með fögnuði - en
um leið nokkurri varúð.
Ég er svolítið efins um tilgang þessarar
bókar. Höfundar segja í formála að hún
sé samin „öllum almenningi til fróðleiks
og skemmtunar", en að mér læðist sá
grunur að hún sé fremur samin höfund-
unum til fróðleiks og skemmtunar. Petta
getur náttúrlega farið saman - og gerir
það - en ég er ekki frá því að þeir
þremenningar hefðu mátt taka sér ögn
lengri tíma: samkvæmt formálanum
virðist bókin hafa verið unnin á miklum
hraða, tekið til við hana eftir síðustu
áramót og hér er hún komin. Fyrir vikið
eru nú komin á bók allskonar tískuorð
sem vinsæl hafa verið meðal þeirra er
nota slangur síðustu mánuði en hefðu
ella gleymst alveg eftir jafn rnarga
mánuði. Það er auðvitað olræt en hvers
eiga þá tískuorðin sem gengu fyrir
tveimur árum, þremur árum etc. að
gjalda? Þau eru fæst í þessari bók. Það
meikar kannski engan diff, en ætli geti
verið að orðabók eins og þessi hafi
einhver áhrif á þróun slangursmálsins?
Líta má á slangur sem einn vaxtarbrodd
hvers tungumáls því mörg orð af þessari
tegund finna sér smátt og smátt leið inn
í hið „viðurkennda“ mál, en meirihlut-
inn er hvers kyns tilrauna- tísku- og
utangarðsmál sem engin ástæða er til að
festist í sessi, sem þau gera hcldur ekki
undir eðlilegum kringumstæðum. Ég vil
taka fram að ég er mjög langt frá því að
vera nokkur sérfræðingur á þessu sviði
- ég er bara að velta þessu fyrir mér -
en hefur verið kannað hver áhrif útkoma
slangurorðabóka í öðrum löndum hefur
haft? Kannski engin? Eða má vera að
svona bækur geti leitt til þess að sum orð
festast heldur í sessi en önnur, eða
jafnvel að það slangur sem kemst á
orðabækur missi gildi sitt sem safaríkt
einkamál ýmissa þjóðfélagshópa? Spyr
sá sem ekki veit. Geta verður þess að
höfundar sjálfir segja að bókin sé fyrst
og fremst tilraunaútgáfa og að þeir þiggi
með þökkum ailar ábendingar frá
lesendum. Það er ágætt.
En hvernig er þá íslenskt slangur? I
bókinni eru einkum dæmi um slangur
sem tengjast máli sjómanna, afbrota-
manna, íþróttamanna og rokkara. Fleiri
deildir hefði nú sjálfsagt mátt finna en
höfundar segja að aðstæður verksins
hafi ekki leyft slíkt. Ég þykist vita að
fjölmargt í bókinni muni koma öllum
almenningi fjarska ókunnuglega fyrir
sjónir, og því má vel hvetja þann sama
almenning til að „kýla á eintak" eins og
amman segir í sjónvarpsauglýsingunni.
Að sjálfsögðu er skemmtilegt að glugga
í þessa bók, annaðhvort væri nú. Hún
er því kjörin fyrir alla þá er hafa áhuga
á því hvernig íslenskt mál er að þróast,
þóft sfor hiuti orðanna og orðasamband-
anna verði væntanlega ekki til frambúð-
ar í málinu. Höfundar hafa unnið sitt
verk samviskusamlega innan þess
ramma er þeir settu sér.
Ég hef aðeins eina athugasemd að
lokum: Hvernig í ósköpunum stendur á
því að eitt gagnmerkt orðasamband
hefur orðið útundan? „Alger súrefnis-
blómapottur!"
Illugi Jökulsson.
Óttinn étur sálina
— „Af manna völdum” eftir Álfrúnu Gunnlaugsdóttur
Álfrún Gunnlaugsdóttir
Af manna völdum
Mál og menning 1982
Þetta er fyrsta bók höfundar, sem er
dósent í bókmenntum við Háskóla
íslands; níu smásögursem saman mynda
eina og órofa heild. Undirtitill bókarinn-
ar er „Tilbrigði um stef“ og hafa
gagnrýnendur farið í gátuleik til að finna '
stefið og ýmsar tilgátur settar fram. Ég
er að vísu á því að umrætt stef sé heldur
að finna í sjálfu andrúmslofti eða blæ
þessara sagna en einu lausnarorði, en
nafn bókarinnar gefur vitanlega ákveðna
vísbendingu. Oftast er með einum eða
öðrum hætti fjallað um valdið, eða öllu
heldur um óhjákvæmilegan fylgifisk
valdsins: óttann - og þá ótta af manna
völdum. Það er athyglisvert að margar
sögurnar eru sagðar frá sjónarhóli
barna, eða þá ungs fólks, og þar er
gjarnan fjallað um innrætingu, meðvit-
aða eða ómeðvitaða. Eitt lítið dæmi:
„Pabbi sagði mér að máfar væru bæði
Ijótir og leiðinlegir. Það væri rétt af
hermönnunum að skjóta á þá. Þeir
þurftu hvort sem var að æfa sig til að
geta skotið á óvini sína.“ (11) Barninu
er hér sem annars staðar sagt hvað sé
rétt, hvað rangt og hvernig skuli hugsa;
afleiðingar þess konar innrætingar koma
víða í Ijós. í einni sögunni stendur ung
stúlka andspænis þýskri stöllu sinni: „Ég
fitjaði upp á ncfið. Að vísu var langt
síðan stríðinu lauk, það tilheyrði fortíð-
inni, bernskunni. Og þó... Mérvarekki
um Þjóðverja gefið.“ (17) Og í annarri
sögu gerir enn ein stúlkan sér grein fyrir
því að auðveldara er að skipa sér í þá
breiðfylkingu sem léttilega skiptir mann-
eskjum í góðar og vondar, heldur en að
dæma engan fyrirfram: „Og hver var
þessi stúlka sem stóð með krepptan
hnefa og hrækti á einkennisbúning? Sem
misþyrmdi öðrum, þó ekki hefði það
verið nema í huganum? Hvar var hún?“
(45) Ojá.
Fólkið, það er eins
Frásagnaraðferðin er nokkuð óvenju-
leg hér uppi á íslandi; sögurnar eru
brotnar upp og síðan raðað saman á
nýjan leik eins og höfundi þykir áhrifa-
ríkast, enda segir í einni sögunni um fólk
sem ritar sjálfsævisögur: „Það horfir
bara á líf sitt eins og sögu. Það lýtur
sögulögmálum. Það vil ég ekki gera.“
(110) Undirtitill bókarinnar er auðvitað
oftast notaður um tónlist og frásagnar-
mátinn minnir líka stundum mest á
tónverk, þar sem stef og blæbrigði
skiptast á en raða sér ekki niður í það
hefðbundna söguform sem við þekkjum
best hér á landi. Fyrsta sagan - en þær
eru allar nafnlausar - byrjar á endi
sínum, þegar flóttatilraun undan raun-
verulegum eða ímynduðum óvini hefur
heppnast; þá lætur sársaukinn loks að
sér kveða eftir að hamslaus ótti lítillar
stúlku hefur yfirgnæft hann: „Nú fyrst
fann hún hvað hana sveið í handlegginn
og hvað hún var aum í enninu og
kinninni. Handarbakið var alblóðugt."
(9) Óttinn, sem móðirin hefur komið inn
hjá stúlkunni, verður sterkari en allar
aðrar tilfinningar; svipað er uppi á
teningnum í fleiri sögum þessarar býsna
athyglisverðu bókar.
Fyrrnefnd saga gerist raunar hér á
íslandi, en sú er ekki raunin nema um
nokkrar sagnanna. Annars gerast þær
hér og hvar í Evrópu og segja frá ýmissa
þjóða kvikindum - ein er frá París, tvær
úr Spáni, ein heldur sig við Svissland og
svo er ein saga sem gerist í Túnis. En
fólkið, það er eins.
Það er enginn
griðastaður til
Vissulega eru sögurnar misjafnar,
mér þykir hin síðasta vera einna veiga-
mest, en þar má segja að birtist í einu
lagi allir þeir drættir sem hinar sögurnar
eru búnar til úr. Þar segir kona nokkur
frá þremur vinum sínum sem hún kynntist
í Sviss: Rakel, Pálínu og Vladek. Pálína
og Vladek voru bjartsýnt hugsjónafólk
úr Brasilíu; þau trúðu á drauminn um
betri heim en biðu síðan hræðilegt
skipbrot af manna völdum. Pálína fellur
í skotbardaga við lögreglu en Vladek
sýnist dæmdur til að eyða ævi sinni á
flótta, h undeltur og þjakaður. Rakel er
pólskur Gyðingur sem komst naumlega
undan helförinni miklu; Hún var barn á
flótta og man enn hjálp rússneska
fólksins sem hún skildi ekki: „Þetta
handtak var eins og von í miðjum
hörmungunum." (120) Seinna sest hún að
í Sviss því landið minnir hana á Pólland
og sennilega vonast hún til að finna þar
frið og áhyggjuleysi bernskunnar. „Þetta
er land fyrir gamalt fólk sem þráir frið
og öryggi," segir Vladek, en Rakel ansar
þá: „Það er einmitt það sem ég vil... Ég