Morgunblaðið - 12.09.2006, Síða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 12. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Þ
eir George W. Bush
Bandaríkjaforseti og
Alexander Downer, ut-
anríkisráðherra Ástr-
alíu, héldu því báðir
fram í síðustu viku að leynifang-
elsi CIA og „sérstakar aðferðir“
við yfirheyrslur á föngum hafi
skilað verulegum árangri; beinlín-
is komið í veg fyrir hryðjuverk og
þannig bjargað mannslífum.
Þetta vekur þá athyglisverðu og
sígildu spurningu hvort það geti
virkilega verið réttlætanlegt að
beita fáeina einstaklinga – sem
allt útlit er fyrir að hafi margt til
saka unnið – „sérstökum aðferð-
um“ (við vitum jú öll hvað átt er
við með því, er það ekki?) til að
koma í veg fyrir að margfalt fleira
blásaklaust fólk – og líklega þar á
meðal börn – deyi.
Þetta er siðferðileg spurning.
Hvernig er hægt að leita svars við
henni? Hver einasta manneskja
með heilbrigða réttlætiskennd
getur fundið svar í eigin brjósti,
byggt á einlægri sannfæringu. Að
vísu getur verið misjafnt hversu
ákveðið fólk er í sinni sök, og eins
víst að flestir myndu finna með
sjálfum sér djúpstæða togstreitu.
Franski heimspekingurinn Albert
Camus mun einhvern tíma hafa
verið spurður hvort hann myndi
vera reiðubúinn að fórna réttlæt-
inu til að bjarga lífi móður sinnar,
og segir sagan að hann hafi svar-
að á þá leið að hann vonaði að
hann myndi hafa hugrekki til að
velja þann kostinn að bjarga lífi
móður sinnar.
Þótt ólíklegt sé að ef og þegar á
reynir sé fyrir hendi þolinmæði
eða yfirleitt tími til að leita fræði-
legra svara við þessari spurningu
er hún engu að síður afar athygl-
isverð frá sjónarhóli siðfræðinnar
– þeirrar fræðigreinar sem leitast
við að svara almennt spurning-
unni um hvað manni sé leyfilegt
að gera.
Það sem gerir spurninguna um
beitingu „sérstakra aðferða“ við
yfirheyrslur sérstaklega áhuga-
verða fyrir siðfræðinga er að í
henni lýstur svo augljóslega sam-
an tveim af helstu tegundunum
sem til eru af siðfræðikenningum,
það er að segja reglusiðfræði og
afleiðingasiðfræði.
Reglusiðfræðin kveður á um að
rétt breytni ráðist af algildum
reglum, eins og til dæmis boðorð-
unum tíu, og þannig er kristið sið-
ferði gott dæmi um reglusiðferði.
Afleiðingasiðfræði kveður aftur á
móti á um að það sem sker úr um
hvort breytni er góð eða vond sé
það hvort hún hefur góðar eða
slæmar afleiðingar fyrir sem
flesta. Það er að segja hvort
breytnin „hámarkar hamingju“,
eins og það myndi heita á við-
skiptaíslensku.
Orð þeirra Bush og Downers í
síðustu viku voru greinilega
sprottin af einhverskonar afleið-
ingasiðferðishugsun. Þeir sem
gagnrýnt hafa Bandaríkjamenn
fyrir leynifangelsi og meintar
„sérstakar aðferðir“ við yf-
irheyrslur hafa aftur á móti ekki
það ég man skírskotað til neinna
meintra afleiðinga heldur yfirleitt
til meintra brota á algildum
grundvallarreglum, eins og til
dæmis mannréttindum og Genf-
arsáttmálanum.
En má þá vænta þess að sið-
fræðingar geti skorið úr um
hvort það eru á endanum prins-
ippmennirnir eða pragmatistarnir
sem hafa á réttu að standa?
(Væri vissulega gaman að heyra
frá atvinnusiðfræðingum um
þetta efni). Uns annað kemur á
daginn verður að teljast af-
skaplega ólíklegt að siðfræðin
geti skorið þarna úr. Sem fyrr
kemur hún því að litlum notum
þegar á reynir.
Vissulega getur siðfræðin
dregið fram ýmis rök í málinu.
Til dæmis má benda á, reglusið-
ferðinu til stuðnings, að það get-
ur verið afskaplega torvelt að sjá
fyrir afleiðingar allrar breytni,
og segja má að ógerlegt sé með
öllu að vera handviss um að til-
tekin breytni muni í raun og veru
hafa tilætlaðar, jákvæðar afleið-
ingar fyrir svo og svo marga.
Aftur á móti má benda á að mað-
ur getur verið viss um að öll
breytni hafi einhverjar afleið-
ingar, og því sé maður að skorast
undan ábyrgð á eigin gjörðum ef
maður reynir ekki að sjá afleið-
ingarnar fyrir.
Ennfremur má halda því fram,
að þar sem afleiðingar verði í
flestum tilfellum ekki séðar fyrir
– og því ekki hægt að taka
ákvörðun í ljósi þeirra – verði
einfaldlega að hafa fyrirfram
gefnar og algildar reglur til að
fara eftir, því að annars sé alls
ekki hægt að taka neina ákvörð-
un. Samkvæmt þessu leiðir eig-
inlegt afleiðingasiðferði (þar sem
breytni er raunverulega byggð á
fyrirfram séðum afleiðingum) til
einskonar siðferðislömunar, því
að það sé sjaldnast hægt að
skera úr um réttmæti breytni.
En það má líka segja að sá
sem breytir samkvæmt fyrirfram
gefinni reglu, án þess að reyna
að sjá fyrir afleiðingarnar, virðist
loka augunum fyrir hinum áþreif-
anlega veruleika og leita skjóls í
einhverskonar hugsjón, og sé
jafnvel tilbúinn til að fórna lífi
saklauss fólks til að ekki falli
blettur á hugsjónina.
En ef við nú höfum engar
grundvallarreglur, er þá ekki
hætta á að við missum tökin og
leiðumst út í hina hroðalegustu
breytni? Er vogandi að setja sið-
ferðið í hendur mannanna? Verð-
ur það ekki að vera með ein-
hverjum hætti mönnunum
„æðra“, það er að segja, komið
frá Guði eða hreinni skynsemi?
Ég held satt að segja að lengra
komist siðfræðin ekki með svar
við spurningunni sem spurt var
hér í upphafi. En það má þó
kannski segja að siðfræðina megi
nota til að henda að einhverju
leyti reiður á þeim grundvallars-
iðferðisgildum sem lendir saman
þegar svör eru gefin við spurn-
ingunni.
Reglur og
afleiðingar
»Ef við höfum engar grundvallarreglur, er þá ekkihætta á að við missum tökin og leiðumst út í
hina hroðalegustu breytni? Er vogandi að setja sið-
ferðið í hendur mannanna? Verður það ekki að vera
með einhverjum hætti mönnunum „æðra“, það er að
segja, komið frá Guði eða hreinni skynsemi?
BLOGG: kga.blog.is
VIÐHORF
Kristján G. Arngrímsson
kga@mbl.is
MEÐ lögum skal land byggja. Á
tímum hnattvæðingar verður það
einnig að gilda um Jörðina alla og al-
þjóðasamfélagið sem nú stendur
frammi fyrir gríðarlegri ógn af völd-
um loftslagsbreytinga.
Meðalhitnun andrúms-
lofts jarðar frá iðnbylt-
ingu á 18. öld er nú talin
vera 0,7°C og æ fleiri
vísindamenn vara við
að hitnun þess megi
ekki aukast um meira
en 2°C að meðaltali.
Takist ekki að hindra
það minnki líkurnar á
að hægt verði að koma í
veg fyrir hættulegar
loftslagsbreytingar,
þ.m.t. bráðnun Græn-
landsjökuls og norð-
urskautsins.
Viðvörun Al Gores
Ekki er mikill tími til
að snúa þróuninni við.
Al Gore, fyrrverandi
varaforseti Bandaríkj-
anna nefnir í mynd
sinni „Óþægilegur
sannleikur“ (An Incon-
venient Truth) að ein-
ungis séu 10 ár til
stefnu því jafnvel þótt
tækist að stöðva út-
streymi gróðurhúsalofttegunda af
manna völdum á morgun myndi and-
rúmsloftið halda áfram að hitna
vegna þeirrar mengunar sem þegar
hefur orðið. Til að hægt sé að stöðva
og snúa þróuninni við verður að stíga
á bremsurnar núna.
Skuldbinding
alþjóðasamfélagsins
Alþjóðasamfélagið brást við með
Rammasamningi Sameinuðu þjóð-
anna um loftslagsbreytingar frá 1992.
Í 2. grein segir:
„Lokamarkmið þessa samnings og
hvers konar löggerninga honum
tengdra sem þing aðila kann að sam-
þykkja [t.d. Kyoto-bókunin] er, í sam-
ræmi við viðeigandi ákvæði samn-
ingsins, að halda styrk
gróðurhúsalofttegunda í andrúms-
loftinu innan þeirra marka að komið
verði í veg fyrir hættulega röskun á
loftslagskerfinu af manna völdum.
Þeim mörkum ætti að ná innan tíma-
marka sem nægðu til að vistkerfi geti
sjálf lagað sig að lofts-
lagsbreytingum til þess
að tryggja að mat-
vælaframleiðsla sé ekki
í hættu og til að efna-
hagsþróun geti haldið
áfram á sjálfbæran
hátt.“ [leturbr. höf.]
195 aðildarríki
Rammasamningsins
hafa þannig skuldbund-
ið sig til að koma í veg
fyrir hættulegar lofts-
lagsbreytingar. Stefna
Íslands – heima og
heiman – hlýtur því að
miða að því að koma í
veg fyrir hættulega
röskun á loftslagskerf-
inu af manna völdum í
samræmi við ofan-
greinda skuldbindingu.
Mótsagnakennd
loftslagsstefna
Íslands
Stefna íslenskra
stjórnvalda í loftslags-
málum er bæði óskýr
og mótsagnakennd.
Ekki liggur fyrir nein stefna til fram-
tíðar með tölusettum markmiðum um
samdrátt í útstreymi gróðurhúsa-
lofttegunda. Ljóst er þó að Ísland
styður Kyoto-bókunina og frekari
samninga á grundvelli hennar. A.m.k.
í orði kveðnu.
Lengi vel drógu forsvarsmenn rík-
isstjórnarinnar í efa vísindalegar nið-
urstöður um gróðurhúsaáhrif og
loftslagsbreytingar. Þeir töluðu á
svipuðum nótum og Bush Banda-
ríkjaforseti. Því var jafnvel haldið
fram að loftslagsbreytingar fælu ekki
síður í sér tækifæri en ógnir.
Jafnframt var það yfirlýst stefna
stjórnvalda að afla sem mestra und-
anþágna frá Kyoto-bókuninni fyrir
álfyrirtæki sem vilja fjárfesta á Ís-
landi. Vísindalegar rannsóknarnið-
urstöður benda þó til að virkjun jök-
ulvatna dragi úr bindingu kolefnis í
sjó og því hæpið að halda því fram að
uppbygging áliðnaðar á Íslandi sé lið-
ur í átaki mannkyns gegn loftslags-
breytingum.
Á sama tíma og iðnaðarráðherra
hampaði framlagi Íslands til að þróa
vetni sem orkugjafa hældi hún sér
(Valgerður Sverrisdóttir) af setningu
laga sem heimila leit að olíu og gasi í
íslenskri efnahagslögsögu í þeim til-
gangi olíuleitarfyrirtæki fengjust til
þess að fjármagna slíka leit.
Athygli vekur að ný rafskautaverk-
smiðja í Hvalfirði hlaut blessun í úr-
skurði umhverfisráðherra vegna
kæru Landverndar. Það gerðist þrátt
fyrir að verksmiðjan skuli knúin olíu
og að starfsemi hennar muni auka út-
streymi gróðurhúsalofttegunda um
3,8% á ári miðað við 1990.
Loftslagsstefna til framtíðar
Eyða verður ríkjandi óvissu um
hver sé loftslagsstefna ríkisstjórnar
Íslands. Loftslagsstefna stjórnvalda
verður að taka til uppbyggingar alls
samfélagsins og móta verður skýra
stefnu sem m.a. feli í sér eftirfarandi:
Ríkisstjórn Íslands lýsi yfir stuðn-
ingi við markmið ESB frá mars 2005
um að meðalhitnun andrúmslofts
Jarðar verði haldið innan við 2°C mið-
að við það sem var fyrir iðnbyltingu
Stjórnvöld móti stefnu til næstu
ára og áratuga um verulegan sam-
drátt í útstreymi gróðurhúsaloftteg-
unda. Slík stefnumótun feli í sér skýr
töluleg markmið fyrir iðnað, sam-
göngur og sjávarútveg. Hinum auð-
ugu þjóðum heims ber skylda til að
ganga á undan með góðu fordæmi og
jafnframt veita þróunarríkjum aðstoð
við uppbyggingu sjálfbærs samfélags
Gera verður öflugt fræðsluátak til
að upplýsa almenning um þann mikla
vanda sem við er að etja og leiðir til
úrbóta. Einungis þannig er unnt að
virkja almenning.
Íslensk stjórnvöld verða að styðja
Kyoto-ferlið; að samningaviðræður
um frekari samdrátt í útstreymi
gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu
byggi á Kyoto-bókuninni.
Stjórnarflokkarnir og stjórnarand-
staðan geta ekki mætt kjósendum
sínum í kosningum á vori komanda án
þess að hafa trúverðuga loftslags-
stefnu.
Hættulegar
loftslagsbreytingar
Árni Finnsson lýsir eftir lofts-
lagsstefnu ríkisstjórnar Íslands
» Gera verðuröflugt
fræðsluátak til
að upplýsa al-
menning um
þann mikla
vanda sem við er
að etja og leiðir
til úrbóta.
Árni Finnsson
Höfundur er formaður
Náttúruverndarsamtaka Íslands.
Á UNDANFÖRNUM tveimur
árum hafa sjö manns látist og einn
maður slasast mjög alvarlega vegna
ofsaaksturs. Æ oftar heyrast fréttir
af þessari tegund afbrota úr um-
ferðinni sem því mið-
ur hefur leitt til dauða
og örkumla í alltof
mörgum tilfellum. Þá
eru enn ónefndir allir
þeir sem stöðvaðir eru
af lögreglunni, áður
en illa fer, á umferð-
arhraða sem er ekk-
ert annað en tilræði
við líf og heilsu far-
þega þeirra og ann-
arra saklausra vegfar-
enda. Ofsaakstur á
götum og vegum
þessa lands er víta-
vert gáleysi en engu
að síður eru viðurlögin í engu sam-
ræmi við alvöru brotsins. Sam-
göngutæki, sem ætlað er að flytja
fólk og varning frá einum stað til
annars, getur snúist upp í lífs-
hættulegt „vopn“ í höndum þeirra
sem gerast sekir um ofsaakstur.
Farartækið sjálft limlestir eða
drepur engan – því sá veldur sem á
heldur. Byssan ein og sér er ekki
hættuleg en ef hún kemst í hendur
þeirra sem misnota hana er hún
orðin lífshættuleg.
Nú er svo komið að almennir veg-
farendur eru farnir að óttast mjög
að þurfa að aka um þjóðvegi lands-
ins. Og lái þeim hver sem vill. Þeir
sem aka á löglegum hraða geta átt
von á að mæta ökuníðingi sem miss-
ir stjórn á bifreiðinni,
vegna ofsaaksturs, og
fer yfir á rangan veg-
arhelming. Oft skilur
aðeins hársbreidd á
milli lífs og dauða.
Hver kannast ekki við
að hafa upplifað svona
tilræði af völdum öku-
fanta sem beita löglegu
samgöngutæki til þess
að fá útrás fyrir hraða-
fíkn sína. Norðlensk
móðir hafði samband
við mig fyrir skömmu
og sagði mér frá dóttur
sinni, á tvítugsaldri,
sem varð að aka út fyrir veg til þess
að komast undan bíl sem ekið var
yfir á rangan vegarhelming á ofsa-
hraða. Að mínu mati er refsirammi
umferðarlaganna ekki nægilega
rúmur til þess að refsa fyrir svo al-
varleg afbrot í umferðinni; afbrot
sem eru ekkert annað en ógnun við
líf og heilsu fólks. Í hegningarlög-
unum er kveðið skýrt á um refsingu
við brotum sem leiða til mannsbana
eða líkamstjóns af völdum gáleysis
og er þeim viðurlögum oft beitt í
reynd (t.d. 168., 215. og 219. gr.).
Að gefnu tilefni (og það fleiri en
einu) legg ég til að saksóknarar
landsins líti einnig til 168. gr. hegn-
ingarlaganna þar sem segir orðrétt:
„Ef maður raskar öryggi járnbraut-
arvagna, skipa, loftfara, bifreiða
eða annarra slíkra farar- eða
flutningatækja, eða umferðarör-
yggi á alfaraleiðum án þess að
verknaður hans varði við 165. gr.,
þá skal hann sæta fangelsi allt að 6
árum.“ (Leturbr. greinarh.)
Það hlýtur að vera skýlaus krafa
okkar allra, sem viljum komast á
leiðarenda í umferðinni án þess að
bíða tjón á lífi eða heilsu, að harðar
verði tekið á þeim ökuníðingum
sem ógna lífi okkar með ofsaakstri.
Sá sem gerði slíkt með eggvopni
eða byssu myndi ekki verða tekinn
neinum vettlingatökum hjá ákæru-
og dómsvaldi. Hið sama á að gilda
um afbrotamenn sem misnota sam-
göngutæki.
Ökuníðingar – ógn-
in á þjóðvegunum
Ragnheiður Davíðsdóttir
skrifar um umferðaröryggismál
» Það hlýtur að veraskýlaus krafa okkar
allra, sem viljum komast
á leiðarenda í umferð-
inni án þess að bíða tjón
á lífi eða heilsu, að harð-
ar verði tekið á þeim
ökuníðingum sem ógna
lífi okkar með ofsa-
akstri.
Ragnheiður
Davíðsdóttir
Höfundur er forvarnarfulltrúi VÍS.