Morgunblaðið - 23.09.2006, Blaðsíða 38

38 LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Íslensk tunga er ekki kyrr-stæð fremur en aðrartungur. Orðaforðinn end-urnýjast stöðugt m.a. til
að unnt sé að tjá sig um nýja
hluti og ný viðfangsefni. Dæmin
sanna að Íslendingum er sú list
í blóð borin að smíða ný orð eða
aðlaga erlend orð íslensku mál-
kerfi. Það er því ekkert at-
hugavert við það að upp komi
ný orðatiltæki og ný orða-
sambönd en slík nýmæli verða
að samræmast málkerfinu og
vera rökleg, þau verða að falla
að málkennd manna. Í sumum
tilvikum vill verða nokkur mis-
brestur á þessu. Skal nú vikið
að nokkrum slíkum dæmum.
Kunnugt er orðatiltækið blása
eldi að e-u ‘koma e-u neikvæðu
af stað, magna e-ð’ en það mun
vera sjaldgæft í nútímamáli.
Sama er að segja um orða-
tiltækið blása í glæðurnar í svip-
aðri merkingu. Vera kann að
merking þeirra liggi að baki
nýju orðatiltæki (blása í seglin)
sem umsjónarmaður rakst ný-
lega á: Í stað þess að skammast
sín og biðja þjóðina afsökunar
er blásið í seglin og örstutt
myndbrot með blótsyrðum sýnt
í sjónvarpinu daginn eftir
(6.6.06). Vant er að sjá hvernig
þetta nýmæli er hugsað.
Í íslensku eru kunn fjölmörg
orðatiltæki með stofnorðinu
borð ‘samningaborð’, t.d. e-ð
stendur út af borðinu ‘e-u er
ólokið’; fá e-ð/allt upp á borðið
‘ræða öll atriði, draga ekkert
undan’ og sitja báðum megin
borðsins ‘vera tvíbentur í af-
stöðu sinni’. Þá vísar orða-
sambandið hreint borð til þess
þegar e-u hefur verið lokið eða
gengið hefur verið frá e-u. Af
þeim meiði er trúlega afbrigðið
slá e-ð út af borðinu, t.d.: slá
þyrfti frekari virkjunaráform í
Þjórsárverum út af borðinu
(30.6.06). Hér mætti fremur bú-
ast við myndinni sópa e-u út af
borðinu, sbr. þ. etw. vom Tisch
wischen. Annað nýmæli: Það
[fyrirbrigðið pappírslöggur] var
hlegið út af borðinu (15.6.06).
Tíminn sker úr um hversu líf-
vænleg slíkar nýjungar munu
reynast.
Orðatiltækið vera ómyrkur í
máli merkir ‘tala tæpitungu-
laust; segja hug sinn skýrt og
vafningalaust; nota stór orð’. Lo.
myrkur vísar til þess sem er
óljóst eða hulið og er bein merk-
ing því ‘segja e-ð skýrt, berum
orðum’. Þess ber að gæta að
engar traustar heimildir eru fyr-
ir afbrigðinu vera myrkur í máli.
Eftirfarandi dæmi samræmast
því ekki málvenju: talsmaður
[stjórnvalda] var myrkur í máli
[vegna hryðjuverka] (25.4.06) og
[borgarfulltrúinn] talaði um von-
brigði og var myrkur í máli yfir
skugga sem hann taldi að hefði
borið á farsæl samskipti þeirra
[NN]
(30.5.06).
Um
þolmynd
Svo kölluð
persónuleg
þolmynd er
mynduð með
hjálparsögn-
unum vera/
verða og lýsingarhætti þátíðar
af aðalsögn sem stýrir þolfalli,
t.d.: Maðurinn barði strákinn/
strákana (germynd) > Strák-
urinn/strákarnir var barinn/voru
barðir (þolmynd). Eins og sjá
má breytist þolandi (andlag í
þf., strákinn/strákana) germynd-
arsetningarinnar í frumlag (nf.,
strákurinn/strákarnir) og lýsing-
arháttur þátíðar af aðalsögn
sambeygist nefnifallslið þol-
myndarsetningarinnar í falli,
kyni og tölu (var barinn/voru
barðir).
Í nútímamáli gætir þess nokk-
uð að ekki sé gætt samræmis
við myndun þf.-þolmyndar, t.d.
[innan hornklofa er hefðbundin
málnotkun sýnd]: var [voru] við-
komandi fyrirtækjum boðið
[boðnir] falsaðir milljón dollara
seðlar sem trygging fyrir láninu
(15.10.05); Um sjö þúsund tonn
af erfðabreyttu sojamjöli var
[voru] flutt hingað til lands
(29.4.06); þeim hafði verið gert
[gerð] grein fyrir því hvað til
stæði (21.8.06) og Hluti af nú-
verandi starfsemi Byggðastofn-
unar yrði þá flutt [fluttur] til at-
vinnuþróunarfélaga (Mbl.
1.12.05).
Í ensku og ýmsum öðrum
málum er algengt að þolmynd sé
notuð með forsetningarlið sem
táknar geranda (e. by-passive),
t.d. The picture was taken by
me. Í nútímaíslensku er slík
málbeiting fremur óvenjuleg
enda hefur fsl. af e-m sérstaka
merkingu í íslensku, sbr.: Mynd-
in var tekin af mér (‘frá mér; ég
er á myndinni’) og Þessi saga er
sögð af henni (‘um hana’).
Úr handraðanum
Sögnin geta beygist svo: geta-
gat-gátum-getað/(getið). Lýsing-
arháttarmyndin getið er notuð í
merkingunni ‘nefna’ og ‘geta
barn’ en annars er notuð mynd-
in getað.
Sögnin geta er oft notuð sem
hjálparsögn í merkingunni ‘vera
fær um e-ð’ og tekur hún þá
með sér lh.þt. í hk.et., t.d.: Hann
getur ekkert að þessu gert; þú
hefðir getað sagt mér þetta
fyrr; Mér gat ekki dottið þetta í
hug o.s.frv. Þessi notkun á sér
hliðstæður í fornu máli.
Sögnin geta tekur einnig oft
með sér nafnhátt af sögninni
hafa og vísar orðskipanin þá til
möguleika, t.d.: hún gæti hafa
lesið þetta áður; snjókoman get-
ur ekki hafa verið mikil; Ari
leitar að … því sem síst getur
hafa í munni gengist; Hann get-
ur hafa stórskaðað sig o.s.frv.
Elstu dæmi um orðskipanina
eru frá 18. öld og hefur hún trú-
lega orðið til fyrir áhrif frá
dönsku: kunne have (været).
Hún hefur fyrir löngu öðlast
fastan sess í íslensku enda er
skýr merkingarmunur á orða-
samböndum hefði getað og gæti
hafa. Orðasambandið hefði getað
hafað á sér hins vegar enga stoð
í íslensku máli: sagði að Zidane
hefði getað hafað brotið bringu-
beinið á Materazzi (14.8.06).
Dæmin sanna
að Íslendingum
er sú list í blóð
borin að smíða
ný orð eða að-
laga erlend orð
íslensku mál-
kerfi
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 86. þáttur.
Í MORGUNBLAÐINU þann 5.
september s.l var fyrirsögnin
„Norðfjarðargöng á dagskrá á eftir
göngum á Vestfjörðum“.
Samgöngubætur eru okkur Ís-
lendingum ofarlega í huga til bóta á
vegsambandi innan héraðs sem
tenging við aðra landshluta. Allt
þetta stuðlar að betra öryggi fólks
heima í héraði, frekari
aðsókn ferðafólks sem
nýtur þess að aka um
velbyggða vegi, brýr
og göng á leið sinni
um landið okkar.
Þrátt fyrir að sam-
göngubæturnar séu
kostnaðarsamar fyrir
þjóðina þá hljóta lóðin
á vogarskálinni að
vega þyngra þegar
kemur að betri sam-
göngum og umferð-
aröryggi. Ekki síst í
ljósi þess að sjóflutn-
ingar hafa lagst af og vöruflutn-
ingar hafa færst nánast allir á þjóð-
vegi landsins og valdið auknu sliti
og álagi á vegmannvirkin.
Margt þarf að laga í samgöngu-
málum landsins og verkefnin eru
næg. Tökum nokkur dæmi þessu til
stuðnings. Umferðarmenningin,
hraðakstur nærri skólum, girðingar
meðfram þjóðvegi 1, einbreiðar
brýr, háskalegir vegir, m.a Óshlíð,
Þvottárskriður og fjallvegir víða
um land sem dæmi.
Fjárveitingar af fjárlögum Al-
þingis til samgöngumála þurfa að
vera nægilega miklar hverju sinni
og til langtíma litið til að hægt sé
að gera ærlegt átak í þessum mála-
flokki.
Síðustu tölur af umferðarmann-
skaðaskiltinu uppi á Hellisheiði seg-
ir 19 látnir Þetta er nítján manns
of mikið. Það væri ráð að taka
mark á orðum Ólafs Helga Kjart-
anssonar sýslumanns á
Selfossi og fleiri góðra
aðila um úrbætur í
umferðarmálum.
Ólafur Helgi hefur
lengi haldið sínum
skoðunum á lofti varð-
andi bætta umferð-
armenningu, hækk-
aðan bílprófsaldur,
þróaðri ökukennslu
þar sem m.a yrði
kennt að meta betur
aðstæður, hraða öku-
tækja, aka í lausamöl,
mætast á þröngum
vegi og aka í snjó og hálku. Sum-
staðar má sjá mikinn skort á tillits-
semi og almennri kurteisi í umferð-
inni. Blikkandi ljós, flaut, fingur og
hnefar á lofti, hatursfullt augnaráð
þrátt fyrir að hámarkshraðinn sé
80 90 km. Umferðin er ekki réttur
vettvangur til útrásar neikvæðra
hvata. Til þess eru líkamsrækt-
arstöðvarnar, kvartmíluklúbbar og
mótorkrossæfingasvæði og margt
fleira afstressandi til staðar.
Foreldrar skólabarna á höf-
uðborgarsvæðinu eru uggandi um
börnin sín vegna ógætilegs aksturs-
lags um götur næst skólunum,
þrátt fyrir 30 km hámarkshraða og
áberandi aðvaranir um að börn séu
í nánd. Margar áskoranir hafa verið
sendar til yfirvalda enda þörf á úr-
ræðum brýn. Löggæslumyndavélar
hafa sannað sig með miklum ágæt-
um og væri ráð að koma löggæslu-
myndavélum fyrir nærri grunnskól-
unum þar sem hámarkshraði er 30
km og bæta við aðvörun um að lög-
gæslumyndavélar séu til staðar. Ég
tel að það dragi fljótt úr hraða öku-
tækja um þær götur ekki síst þegar
von er á passamynd ásamt mynd-
arlegri hraðasekt með póstinum.
Börnin eru ekki alltaf með hugann
við umferðina og verðum við öku-
menn að gæta okkar vel hvað það
atriði varðar nú þegar daginn tekur
að stytta og börnin fara í og úr
skóla. Ég vísa til greinar frá lög-
reglunni þar sem sagt er að ekið sé
of hratt nærri grunnskólum, máli
mínu til frekari stuðnings. Þar seg-
ir lögreglan þetta stóralvarlegt mál.
Hvað varðar girðingamál með-
fram þjóðvegi 1 þá er unnið að frið-
un vegstæða fyrir búfé. Í framhaldi
af því er lausaganga búfjár bönnuð
sbr. þingskjal 1401 808, Skýrsla
samgöngumálaráðherra um stöðu
samgöngumála 2005. Halda þarf
áfram að girða þjóðveg 1 af og aðra
aðalvegi þar sem umferð er þung
og hætta talin vera af sauðfé. Oft
er vegarollunum blótað í sand og
ösku og ekki að ósekju, þótt sumar
ær séu orðnar vanar umferðinni og
séu lítið að hreyfa sig þótt bíll
komi.
Hvað stórgripi varðar þá er það
fátítt núorðið að nautpeningur eða
hestar valsi lausir um þjóðvegina.
Girðingar geta gefið sig, hrossin
fælst við flugeldaskothríð eða ann-
að tilfallandi sem fælir þau. Og síst
við ábyrgan bónda að sakast.
Bændur eiga sinn atvinnu- og til-
verurétt eins og aðrar starfsstéttir
hér á landi. Frekar á að sýna skiln-
ing og rétta hlut bænda en sífellt
að níða þá niður.
Á ferð minni um hringveginn í
sumar ók ég yfir margar einbreiðar
brýr.
Hvað varð um átakið sem átti að
gera fyrir nokkrum árum síðan
varðandi það að gera allar brýr vel
byggðar og tvíbreiðar á þjóðvegi 1?
Látum brýrnar á jökulánum vera
vegna þeirra náttúruhamfara sem
hafa og munu gerast við flóð í þess-
um ám. Afl jökulánna er ógnarlegt
eins og nýleg dæmi sýna. Vegamál
Vestfjarða er hlutur sem þarf ræki-
lega að taka á og færa til betri veg-
ar. Það er ekki nóg að hefla mal-
arveginn, það þarf meira til.
Nú eru Norðfjarðargöng komin
áleiðis að teikniborði verkfræðing-
anna, strax á eftir göngum á Vest-
fjörðum. Taka þarf fjölförnustu
vegina eins og Óshlíðina og Þvott-
árskriðurnar til skoðunar, hvað sé
hægt að gera til úrbóta. Óska ég
mest að framkvæmdavilji sam-
gönguyfirvalda haldist óbreyttur
fyrir vestan og austan. Ég sé fyrir
mér í framtíðinni net jarðganga
eystra. Net ganga sem tengdi Eski-
fjörð, Norðfjörð, Mjóafjörð, Seyð-
isfjörð og enduðu við Egilsstaði
norðanmegin. Þessi tenging myndi
hafa í för með sér mikla hagræð-
ingu í samgöngumálum, ferða-
öryggi og betri tengsl fjarðanna og
annarra landshluta á milli.
Samgöngubætur
Þrymur Sveinsson skrifar
um umferðaröryggi »Umferðin er ekkiréttur vettvangur til
útrásar neikvæðra
hvata.
Þrymur Sveinsson
Höfundur er öryggisráðgjafi.
VARMÁ í Mosfellsbæ er ein af
náttúruperlum sveitarfélagsins. Nú
er fyrirhugað að byggja stórt
hverfi norðan við ána,
í landi Helgafells.
Þess nýja íbúð-
arbyggð þarf auðvitað
að tengjast vegakerfi
bæjarins en það vill
enginn hafa vegina of
nálægt sér. Auk þess
er umhverfi Varmár
viðkvæmt svæði og
þarf að taka tillit til
þess.
Tengibrautin inn í
Helgafellshverfið nýja
er ekki auðveld við-
fangs, enda á hún að
tengja 3000 manna
byggð sem best við
Vesturlandsveg og
miðbæ Mosfellsbæjar.
En það er rétt að
taka það skýrt fram
að lega brautarinnar
hefur verið samþykkt
af öllum stjórn-
málaflokkum, þar á
meðal Samfylking-
unni, á öllum stigum
bæjarkerfisins í Mosfellsbæ.
Það var alltaf ljóst að þeir sem
búa næst tengibrautinni voru
henni andvígir. Það hefur legið fyr-
ir lengi og ekkert nýtt í þeim efn-
um.
Flestir vita að oddviti VG í Mos-
fellsbæ verður fyrir þyngri búsifj-
um vegna brautarinnar en nokkur
annar, enda býr hann aðeins í um
20 metra fjarlægð frá henni. Hann
er því vanhæfur til að fjalla um
hana í bæjarstjórn og hefur hvergi
komið að afgreiðslu málsins.
Væri brautin lögð annarstaðar
yrði að fara í gegnum önnur íbúð-
arsvæði, mun fjölmennari, auk
þess að leiðin yrði lengri.
Byggja þyrfti mikla brú yfir
Varmá á mjög fallegu og við-
kvæmu svæði. Sumir nátt-
úruverndarsinnar virðast ekki hafa
neinar áhyggjur af því. Eitthvað
hefði nú verið sagt við því, sem
eðlilegt er, ef VG í Mosfellsbæ
hefði reynt að koma brautinni ann-
að, til að oddviti þeirra losnaði við
óþægindin af henni yfir á aðra.
Lega brautarinnar hefur verið
kærð til umhverfisráðuneytisins og
réttast á þessu stigi málsins að
bíða úrskurðar ráðu-
neytisins.
Í skipulags- og
byggingarnefnd Mos-
fellsbæjar hefur
fulltrúi Samfylking-
arinnar alltaf sam-
þykkt tengibrautina,
líka eftir kosningar, og
aðeins nokkrum dög-
um áður en flokkurinn
lagði til í bæjarstjórn
að lega brautarinnar
yrði endurskoðuð.
Þetta er auðvitað ein-
kennandi fyrir Sam-
fylkinguna og í takt
við nýfædda umhverf-
isstefnu flokksins sem
hefur hingað til verið
stefnulaus í umhverf-
ismálum.
Í grein í Morg-
unblaðinu hinn 18.
september reynir
Valdimar Leó Frið-
riksson, þingmaður
Samfylkingarinnar, að
tengja þetta mál trúverðugleika VG
í umhverfismálum á landsvísu. Það
er auðvitað út í hött enda hafa ekki
aðrir komið þar að ákvörðunartöku
en fulltrúar VG í Mosfellsbæ.
Þeir hafa það að leiðarljósi að
umhverfisspjöll í bænum verði sem
minnst, þrátt fyrir mikla uppbygg-
ingu.
Stóryrði og rangar ályktanir ein-
kenna grein Valdimars sem
ástæðulaust er að elta ólar við. En
rétt er að benda á að Varmá er
ekki á náttúruminjaskrá, eins og
hann segir í grein sinni, heldur að-
eins ósar hennar.
Valdimar þarf að gæta sín á því
að segja satt og spara stóryrðin,
þótt prófkjör sé framundan. En
það mátti svo sem reyna.
Tengibraut við
Helgafellshverfi
í Mosfellsbæ
Ólafur Gunnarsson svarar
grein Valdimars Leós
Friðrikssonar
Ólafur
Gunnarsson
» Valdimarþarf að gæta
sín á því að
segja satt og
spara stóryrðin,
þótt prófkjör sé
framundan.
Höfundur situr í skipulags- og
byggingarnefnd Mosfellsbæjar
fyrir hönd VG.
Ritað var: Viðhorf þeirra til hvors annars er óbreytt.
RÉTT VÆRI: Viðhorf þeirra hvors til annars er óbreytt.
Eða: Þeir hafa óbreytt viðhorf hvor til annars.
Gætum tungunnar