Morgunblaðið - 03.12.2006, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 2006 37
Ég hafði frá upphafi meiri áhuga
á málfræði en bókmenntum,
Hreinn og Halldór urðu mínir vin-
ir og velgjörðarmenn. Halldór
kenndi fjölmargar greinar, svo
sem merkingarfræði, sögu orða-
forðans og orðmyndun. Hann
hafði umsjón með BA-ritgerð
minni og kandidatsritgerð minni,
sú síðarnefnda fjallaði um við-
skeytið -legur. Ég býst við að ég
hafi orðið fyrir miklum áhrifum af
Halldóri Halldórssyni.
Þegar ég gaf þessa bók út,
Merg málsins, fyrri útgáfu, þá
gladdist hann mjög. Honum fannst
gott að einhver tók upp merkið og
studdi mig með ráðum og dáð.
Vinnur með
raunveruleg dæmi
Ég byrjaði að safna efni í fyrri
bókina fljótlega eftir að ég lauk
námi 1972 en þá var ég ráðinn fyr-
ir atbeina Hreins Benediktssonar
sem kennari í íslensku við háskól-
ann í Kíl í Þýskalandi í þrjú ár.
Svo kom ég heim og fór að kenna
hér og koma undir mig fótunum
Ég var þá kvæntur. Konan mín er
Herdís Svavarsdóttir hjúkr-
unarfræðingur og eigum við hjón-
in þrjá syni.
En meðfram kennslu og fjöl-
skyldulífi fór ég að safna saman
alls konar dæmum um notkun
orða og orðatiltækja og hafði mik-
inn áhuga á að vita hver væri upp-
hafleg og rétt notkun þeirra –
vildi fá dæmi um það. Þetta varð
til þess að ég safnaði miklum
fjölda dæma um notkun orða og
orðasambanda. Sem málfræðingur
vil ég vinna með raunveruleg
dæmi. Ég er ekki gefinn fyrir að
búa til einhver dæmi sem á svo að
prófa, toga og teygja.
Ég komst fljótlega að raun um
að þótt maður skoði orðabækur og
jafnvel seðlasöfn hér og ytra þá
jafnast það ekki á við að lesa text-
ana sjálfa. Samhengið á undan og
eftir dæminu, því sem verið er að
skoða hverju sinni, er nauðsyn-
legt. Ég veit mörg tilvik um að
menn hafi misskilið dæmi af því
þau voru of knöpp.
Auðvitað hefur farið mikill tími í
þessa söfnun mína og fjölskylda
mín hefur orðið að taka á þolin-
mæðinni á stundum vegna hátta
minna, sérstaklega eiginkona mín,
sem hefur þolað með mér súrt og
sætt í 35 ár. Hún hefur ávallt sýnt
starfi mínu og áhugamálum mik-
inn skilning, án þess hefði ég aldr-
ei getað lokið við þetta verk.
Stundum hefur þessi söfnunar-
ástríða mín orðið tilefni skondinna
atvika, það er þegar ég hef verið
að velta fyrir mér orðum og orða-
samböndum. Eitt sinn var konan
mín með saumaklúbb. Ég var um
þær mundir m.a. að skoða hvort
segja ætti: Mér finnst gaman að
sitja einn – eða: Mér finnst gaman
að sitja einum. Einum er náttúr-
lega eldri myndin. Maður segir
t.d.: Betra er berfættum en bók-
arlausum.
Ein úr saumaklúbbnum sá seðl-
ana mína sem voru með nokkrum
dæmum af þessu tagi. Á einn
þeirra hafði ég skrifað: Leyfðu
mér að vera einum. Þær lásu
þetta agndofa og fannst ekki boða
gott – að þessu var mikið hlegið
þegar málið skýrðist.“
Helst ekki vera villur
Eftir Jón hefur einnig komið út
bókin: Rætur málsins. Hún kom
út 1997 og fjallar um áhrif
Biblíunnar á íslenska tungu.
„Ég hef nýtt mér hluta þessa
efnis í hina nýju og auknu útgáfu
af Merg málsins,“ segir Jón. Hann
nefnir sem dæmi biblíuorðatiltæki
sem allir hafa á hraðbergi í dag-
legu tali, svo sem greina/skilja
hismið frá kjarnanum; eins og
þjófur á nóttu; hafa enga eirð/ró í
sínum beinum.
„Rétt er þó að taka fram að
fæst biblíuorðatiltæki eru notuð í
upphaflegri mynd sinni, þ.e. í
þeirri mynd sem er að finna í
Biblíunni sjálfri, t.d. í Guðbrands-
biblíu eða eldri gerðum. Algengast
er að þau mótist í munni, málnot-
endur komi sér saman um þá
mynd sem hljómar best.“
Fjögur ár eru síðan efnisöflun
Jóns í hina nýju útgáfu Mergs
málsins lauk.
„Þá fór ég að endurskrifa þessa
bók og það tók mig fjögur ár. Ég
býst ekki við að fleiri slíkar komi
út frá minni hendi.
Hins vegar hef ég hug á að
þoka eitthvað áfram verkinu um
forsetningarnar.“
Jón segir útgáfur sem þessar
mikla nákvæmnisvinnu.
„Það er býsna fyrirhafnarsamt
að ganga frá verki sem þessu.
Mér er það minnisstætt að kenn-
ari minn, prófessor Halldór Hall-
dórsson sagði eitt sinn við mig: „Í
orðabókum mega helst ekki vera
villur.“
Auðvitað hafði hann rétt fyrir
sér en í ummælum hans felst einn-
ig að honum var ljóst að það er
hægara sagt en gert að senda frá
sér villulaust verk enda segir
Snorri Sturluson: „Flest frumsmíð
stendur til bóta.“
Ég hef lagt mig allan fram við
að skila þessari bók sem villu-
minnstri. Ég fékk til liðs við mig
prófessor Jón Axel Harðarson og
Ólaf Pálmason magister.Forlagið
Mál og menning - Edda lagði mér
til þriðja manninnMargréti Guð-
mundsdóttur MA. Þau þrjú lásu
handritið og gerðu athugasemdir
sem ég þurfti að taka afstöðu til.
Einnig þaullas Laufey Leifsdóttir
frá forlaginu síðustu gerð hand-
ritsins og lagði sitthvað til mál-
anna. Yfirlesturinn reyndist mér
afar fyrirhafnarsamur.
Sjálfskaparvítin eru verst.
Ég var ekki alltaf glaður þegar
ég var að berjast við þetta og ekki
alltaf sammála yfirlesurum mín-
um. En ég er ekki í vafa um að
fyrir atbeina þessa fólks er bókin
miklu vandaðri en ella. Svona rit
verða aldrei fullkomlega villulaus,
en ég er sáttur við niðurstöðuna.“
Ekkert af því sem er
einhvers virði í heiminum
er falt fyrir peninga
Bókina tileinkar Jón G. Frið-
jónsson foreldrum sínum, Áslaugu
Siggeirsdóttur og Friðjóni Sig-
urðssyni.
„Þau höfðu mikil áhrif á mig
hvað íslensku snertir auk alls ann-
ars. Móðir mín var úr Fljótshlíð-
inni. Ég gat spurt hana um hvað-
eina, hún var bæði fróð og
minnug, vel máli farin og las mik-
ið, líka fyrir mig. Ef ég spurði
hana um vafaatriði þá sagði hún
gjarnan eftir langan umhugs-
unartíma. „Ja – þetta var sagt
svona í Fljótshlíðinni. Og það var
eins konar Stóridómur. Móðir mín
hjálpaði mér mjög mikið með
fyrstu útgáfu verksins. Hún naut
ekki formlegrar skólamenntunar
en ég álít að hún hafi eigi að síður
verið gagnmenntuð kona. Faðir
minn var skrifstofustjóri Alþingis
en móðir mín sinnti heimilinu og
okkur fimm bræðrum. Það var
hennar starfsvettvangur.
Uppeldi barna er mikilvægt
starf. Í Heimskringlu stendur um
Erling Skjálgsson, sem tók að sér
ýmsa menn. „Öllum kom hann til
nokkurs þroska.“
Mamma klifaði gjarnan á einu
atriði við mig sérstaklega. Hún
sagði: „Mundu það, Jón minn, að
ekkert af því sem er einhvers virði
í heiminum er falt fyrir peninga.“
Heimur sjá hrörnar
á leið fram
Ég var heppinn að því leyti að
það kom fljótlega í ljós að kennsla
átti vel við mig. Ég fór að kenna
22 ára gamall í forföllum í Versl-
unarskóla Íslands og fannst það
mjög skemmtilegt. Það er ánægju-
legt að vinna með ungu fólki sem
mun erfa landið. Þótt menn tali
gjarnan um að allt sé að fara til
fjandans og reki á reiðanum þá er
það ekki ný skoðun. Í Íslensku
hómilíubókinni rakst ég á þessa
setningu: „Heimur sjá hrörnar á
leið fram.“ Og: „Heimur versnandi
fer,“ sagði Hallgrímur Pétursson.
Þótt breytingarnar séu stundum
meiri en manni gott þykir þá má
ekki gleyma því að íslensk menn-
ing er auðvitað hryggjarstykkið í
íslensku þjóðlífi.“
Afstaða mín sést í þessari
bók, hún er framlag mitt til
málvöndunar og mál-
ræktar. Ég vil ekki kalla
mig málhreinsunarmann
en ég vona að ég geti kall-
að mig málvöndunarmann.
gudrung@mbl.is
púls, -s, kk.et. ’slagæð; sláttur slagæða (oft-
ast á úlnlið)’
taka púlsinn (á e-m/e-u) (óforml.) ’kynna
sér stöðu mála; kynna sér afstöðu e-s’. For-
sætisráðherra ætlar sér að taka púlsinn á
deiluaðilum á næstu dögum. – Ólafur Thors
byrjaði hvern einasta dag á því að hringja
mikinn hring til þess að taka púlsinn. – Taka
púlsinn á veðrinu. Orðatiltækið er kunnugt
frá síðari hluta 20. aldar. Líkingin er dregin
af því er læknir tekur um púls á sjúklingi.
vök, vakar, vakir, kvk. ’þiðið op á lagn-
aðarís’
eiga í vök að verjast (fyrir e-m/vegna e-s)
’að e-m er kreppt (vegna e-s); vera að-
þrengdur eða í erfiðri aðstöðu (gagnvart e-
m)’. Hún á í vök að verjast vegna ógætilegra
ummæla sinna. – Því hefur verið haldið fram
að farandverkamenn eigi í vök að verjast í
sumum löndum. – Innlendur iðnaður á í vök
að verjast eftir að innflutningstollar voru
lækkaðir. – Við eigum í vök að verjast, þar
sem blöð og tímarit eru hér opin fyrir öllu
sem í móti okkur er (JSigBrN 105
(1869)). Elsta dæmi um svipað orða-
far er frá fyrri hluta 18. aldar: mér
sýnist að eg sé í nokkurri vök þar um (’eigi í
vanda’) (ÁMPriv 101 (1729)) en nútímamynd-
in er kunn frá síðari hluta 18. aldar: Hann á í
vök að verjast (BH 525), sbr. einnig afbrigðið
hafa í vök að verjast (GP I, 122 (1761)). Lík-
ingin er dregin af manni sem fallið hefur í
vök (á ís) og á því óhægt um vik að verjast
þeim er á ísbrúninni standa.
Dæmi úr Merg málsins …
Púls Að taka púlsinn á ein-
hverju, orðatiltækið er kunn-
ugt frá síðari hluta 20. aldar.
Vök Að eiga í vök að verjast, nútímamyndin er kunn frá síðari hluta 18. aldar en orðatiltækið er eldra í málinu. Líkingin er dregin
af manni sem fallið hefur í vök og á því óhægt um vik að verjast þeim er á ísbrúninni standa.