Morgunblaðið - 03.12.2006, Síða 65

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. DESEMBER 2006 65
menning
L
augardaginn 25.
nóvember birtist
þörf grein í Les-
bók undir nafninu
„Einu sinni var
myndlist“, höfund-
urinn Jón B.K.
Ransú myndlistarmaður og listrýnir
við blaðið. Hér fitjað upp á ýmsu sem
er ofarlega á baugi nú um stundir og
ástæða að bakka upp, skrifið þarft
innlegg í samræður dagsins, opin
rökræða á vettvangi myndlistar væg-
ast sagt af mjög skornum skammti
hér á landi. Þetta hefur einmitt gert
starf listrýna að hálfgerðri þrauta-
göngu auk þess sem heimildafátækt-
in hefur lengstum verið yfirþyrmandi
og alltof mikil vinna farið í að fiska
eftir ítarefni. Upplýsandi samræða,
greinaskrif og almenn skoðanaskipti
nauðsynlegt aðhald, bakland og raun-
ar forsenda þess að listrýni eigi rétt á
sér og þess saknaði ég mjög á ferli
mínum. Ekki síður mikilvægt að jafnt
innvígðir fræðingar sem áhugasamir
leikmenn sem ekki skrifa í blaðið að
staðaldri láti ljós sitt skína, eiginlega
er allt betra en þögn og tómarúm.
Jón Bergmann fjallar ummargt sem á brennur í sam-tímalist og eru viðteknarstaðreyndir sem hafa einnig
skarað skrif mín, allt slíkt vel þegið
úr annarri átt og af öðrum vinkli.
Hann valdi að hefja skrif sín með því
að rifja upp hugmyndir listrýnisins
Arthurs C. Dantos hvar sá gengur út
frá því að sýning Andys Warhols af
nákvæmum eftirmyndum Brillo-
kassanna í Stable gallery í New York
árið 1963 marki endalok myndlistar,
sökum þess að ekki sé lengur hægt að
greina listaverk frá venjulegum hlut
nema út frá þeirri merkingu sem
honum er gefin sem list.
Danto þessi kom hingað í sam-
bandi við sýningu á verkum Ólafs Elí-
assonar í Hafnarhúsi og var þá haft
viðtal við rýninn þar sem hann vísaði
meðal annars hróðugur til þessara
ummæla sinna. Þetta fór illa í mig og
finn ástæðu til að gera hér nokkrar
athugasemdir, fyrst og fremst vegna
þess að ef sannleikskorn megi finna í
ummælum Dantos eru það einmitt
hans líkar sem eru að ganga af hug-
takinu myndlist dauðu. Einkum með
því að gera greiningu hennar að aðal-
atriði en ýta viðtekinni sjónrænni lif-
un í bakgrunninn. Í raun tel ég
nefnda getspeki hafa ámóta vigt og
heimsendaspár sértrúarhópa í tímans
rás, því að þegar sá óhjákvæmilegi
dómsdagur rennur upp verður það
fyrst eftir milljónir ára ef trúa má vís-
indamönnum, þó auðvitað með þeim
fyrirvara að um eðlilega þróun verði
að ræða en ekki inngrip mannsins.
Myndlist er nefnilega ekki fyrirbæri
sem gagnrýnendur, listsögufræð-
ingar, listheimspekingar og sýning-
arstjórar geta kastað eign sinni á, því
síður haft einkaleyfi á algildum birt-
ingarmyndum hennar. Frumkjarna
sköpunargleði mannsins má rekja
þúsundir ára aftur í tímann þótt sjálft
hugakið „list“ væri fyrst skilgreint á
tímabili endurreisnar, þeim hluta
hennar sem þróaðist á Ítalíu. Hins
vegar er listfræði, listsagnfræði, lista-
sögufræði, listheimspeki og listrýni
eins og fyrirbærin eru meðtekin út
frá ramma skólalærdóms seinni tíma
ferli. Má jafnvel orða það svo að nýrri
tíma listrýni sem hófst með Denis
Diderot og Gotthold Eprahim Less-
ing sé rétt sprottin grön, varla meira
en 250 ára, sem telst ekki langur tími
í mannkynssögunni, efldist svo til
mikilla muna á síðustu öld í hlutfalli
við stóraukna blaða- og tímaritaút-
gáfu. Ennþá yngra fyrirbæri má telja
samþjöppun valds í hendur fræðinga,
sýningarstjóra og dreifingaraðila,
þ.e. markaðsafla, á kostnað gerend-
anna sjálfra, sem einmitt hámarkar
sig nú um stundir. Listamönnunum
ýtt í bakgrunninn en samræður um
eðli og tilgang listarinnar út frá klæð-
skerasaumuðum kenningum fræð-
inganna, sem um leið eru í beinu og
óbeinu sambandi við markaðsöflin, fá
stöðugt meira vægi. Þá hafa listaskól-
arnir verið teknir með í þróunarferlið
og markaðsöflin rutt sér inn fyrir
veggi þeirra, allt í nafni herópsins um
eitthvað nýtt og um leið burtkústun
hins eldra. Tilgangurinn þá einfald-
lega hinn sami og um annan varning,
að hann úreldist sem fyrst til að rýma
fyrir nýjum vörum og meiri hagnaði.
Loks eru kauphallarsjónarmiðin
löngu komin til skjalanna og þannig
er höndlað með listaverk, jafnvel
heilu sýningarnar, án þess að kaup-
andinn hafi komið þar nærri með
ásjónu sína eða þekki til viðkomandi
listamanns, hér veðjað á hagnað eins
og um önnur hlutabréf. Í raun eru
menn þá að hengja upp ávísanir á
veggi sína og jafnvel listasafna, en
ekki birtingarmyndir svipmikilla
átaka, metnað og blóðflæði á sköp-
unarvettvangi. Myndlistin er þá kom-
in á það stig að vera orðin að ósköp al-
mennri söluvöru, hvort heldur í hlut
eigi neðri stig markaðar eða hin efri,
og gæðastaðallinn helgast af ákvarð-
anatöku nafnkenndra listhúsa, með
víðfeðm tengslanet. Þau ákveða hvað
skuli inni þá og þá stundina og hvað
ekki og kippa reglulega í þræðina út
til umheimsins, sem tekur yfirleitt
strax við sér. Myndlistin er þá komin
eins langt og mögulegt er frá sínum
upprunalega kjarna, sem er hrein
sköpunargleði einstaklingsins, sem
nálgast hana af ást, virðingu, hlýðni
og þolinmæði, eins og málarinn og
listfræðingurinn Cenninni Cennano
orðaði það í riti sínu: „Il libro dell’
Arte, o Trattato della pintura“ sem
útleggst nokkurn veginn: „Bókin um
málaralistina eða sáttmáli um mál-
aralistina“.
Cenninni Cennano, semfæddist um 1370 og lifðiallnokkuð fram á næstuöld, dánarárið óþekkt, var
nemandi Agnolos Gaddis, sonar Tad-
deos Gaddis, sem í heil 24 ár var nem-
andi Giottos de Bondonis, þess sem
lagði grunninn að ítölsku endur-
reisninni, og jafnframt guðssonur
hans. Cennano er helst þekktur fyrir
að skrifa fyrrnefnt rit, sem var eitt
hið fyrsta sinnar tegundar á megin-
landinu, en hins vegar er lítið vitað
um hann sjálfan sem málara eða lífs-
hlaup hans og hafa menn lengi verið
að grúska í þeim hlutum enda um að
ræða einn fyrsta listfræðing sem sög-
ur fara af. Elsta eintak ritsins sem er
ef til vill frumútgáfa eftirgerðar þess,
kópíu, frá 1437, en fyrsta þrykkta út-
gáfan kom út 1821, nær fjögur hundr-
uð árum seinna (!) og ný og rækilega
yfirfarin upp úr tveim eftirgerðum til
viðbótar 1971. Mun það vera sú sem
ég hef á milli handanna (Nyt Nordisk
Forlag Arnold Busck 1996), en önnur
ófullkomnari hafði áður komið út í
Noregi 1942, Svíþjóð 1948 og Dan-
mörku 1963.
Menn hafa velt því fyrir sér hvort
bókin tengist framhaldi af skriflegum
geymdum klaustranna, þ.e. fræði-
legum textum varðandi breytt gildi
sem fram komu um stöðu myndlistar
á þessum tímum og um leið hand-
verkinu í sjálfu sér. Cennano mun
hafa fylgst með því er þeir Ghiberti
og Brunelleschi bitust á um hver
fengi verkefni um skreytingu inn-
gangsins (Portal) að skírnarkapellu
dómkirkjunnar. Ghiberti vann sam-
keppnina og útfærði verkefnið með
slíkum glæsibrag að honum var falið
að hanna aðalinnganginn andspænis
kirkjunni, sem fékk nafnið „Hlið
Paradísar“. Þykir eitt mesta undur
sem Flórensborg býður upp á þótt
ekki sé um endurnýjun höggmynda-
listarinnar að ræða, frumleikinn sótt-
ur til Donatellos, en frá þeim mikla
anda streymdi hinn eiginlegi nýskap-
andi kraftur á þessum tímum. Til
fróðleiks má geta þess í framhjá-
hlaupi, að Brunelleschi var engu síðri
myndlistarmaður en Ghiberti og
þrátt fyrir að vera menntaður sem
gullsmiður leyndist bæði arkitekt og
verkfræðingur í manninum.
Hann reiknaði meðal annars
út hvernig mögulegt væri að
hanna hvolfþak yfir kross-
skurð dómkirkjunnar sem
næði yfir hið mikla rými. Eftir
ferð til Rómar breytti hann
sömuleiðis formtúlkun húsa-
gerðarlistar fullkomlega í
samvinnu við Donatello, með-
al annars með því að end-
urnýja súluskipan fornaldar,
antíkunnar. Það var einnig
Brunelleschi sem á heiðurinn
af að hafa reiknað út og sýnt
fram á byggingu línu-
fjarvíddar á stærðfræðilega
réttan hátt.
Platon mun að nokkrueiga sök á að mál-aralistin var sett ábekk með hand-
verkinu (artes mechanica) í
stað þess að vera ígildi vís-
indanna (artes liberales). Þar
með deildi málaralistin örlög-
um með skáldskapnum sem
einnig heyrði vísindum til.
Með rannsóknum húmanist-
anna (studia humanitatis) var
skáldskapurinn metinn til
jafns við mælskulist, málfræði, sögu
og heimspeki, sem Cenninni vildi að
gilti einnig fyrir málaralistina. Það
var svo nærvera Masacchios í Flór-
ens á árunum 1425–1427 og tengsl
hans við Brunellesci og Donatello,
sem gerði að verkum að málaralistin
náði sömu hæðum og aðrar list-
greinar. Freska Masacchios í Santa
Maria Novella, og hlutdeild hans í
skreytingu Branacci-kapellunnar í
Santa Maria del Carmine, sýnir alveg
nýja hlið á möguleikum málara-
listarinnar.
Talið er að allar þessar róttæku
breytingar innan arkitektúrs og
myndlistar muni hafa styrkt Cenn-
inni í þeirri trú að nauðsynlegt væri
að skrifa bók um grunn málara-
listarinnar út frá erfðavenju sem
hafði gengið milli kynslóða í munn-
legri geymd. Forða henni frá að
verða gleymsku að bráð í kjölfar auk-
innar vitneskju og skilnings mynd-
listarmanna og húmanista á full-
komleika antíkunnar.
Að öllu samanlögðu voru það sem
sagt gildi fortíðar sem eru undirstaða
framfara, allt frá dögum síðmiðalda
fram til okkar tíma, og nú upplifum
við að hátæknin færir okkur stöðugt
nær þeim undrum sem eru blossinn í
dag. Menn líti einungis til Da Vinci-
lykilsins, ásamt gífurlegu aðstreymi
hins upplýsta almennings að sýn-
ingum á gersemum liðinna alda og ár-
þúsunda.
Nei, myndlistin er ekki dauð, ekk-
ert sem einu sinni var, heldur alveg
sérstök birtingarmynd lífs sem er og
blífur.
(meira síðar)
Myndlist í andarslitrum?
Skrif Cennino Cenninis (1370 ?- 14??, sem
fjalla um hvernig menn gerðu þetta og
hvernig hitt innan ramma málara-
listarinnar á miðöldum eru stórfróðleg.
SJÓNSPEGILL
Bragi Ásgeirsson
Miðasala í síma 4 600 200 I www.leikfelag.is
ALLIR Í LEIKHÚS Á AKUREYRI!
Fim 30.nóv kl. 21 UPPSELT
Fös 1. des kl. 19 UPPSELT
Lau 2. des kl. 19 UPPSELT
Fös 8. des kl. 19 örfá sæti laus
Lau 9. des kl. 19 Hátíðarsýning! örfá sæti laus
Fös 15. des kl. 19
Lau 16. des kl. 19 örfá sæti laus
Allra síðustu sýningar!
Ath! Kolbert er ekki væntanleg til Reykjavíkur
Sýningin er ekki við hæfi barna
„frábær skemmtun – alvöru hrollur.
Flott verk, flottur leikur, flott sýning.“
PBB, DV „frábærlega unnin...
drepfyndið“
ÞT, Mbl
„gríðarlega áhrifamikil sýning“
SLG, RÚV
DV
„í heimsklassa“
JJ, Dagur.net
„enn ein skrautfjöðurin í hatt LA“
HMB, Akureyri.net