Morgunblaðið - 19.01.2007, Síða 12

12 FÖSTUDAGUR 19. JANÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
LEYND hefur hvílt yfir áttaviðaukum við varn-arsamning Íslands ogBandaríkjanna allt frá því
að hann var undirritaður 5. maí
1951. Efnislega fjalla viðaukarnir
við varnarsamninginn mestanpart
um stöðu bandarískra hermanna hér
á landi, stöðu og notkun varn-
arsvæðanna svo eitthvað sé nefnt.
Valgerður Sverrisdóttir utanrík-
isráðherra tilkynnti í gær að hún
hygðist aflétta leynd af þessum við-
aukum. Þegar þetta efni var gert að-
gengilegt á vef utanríkisráðuneyt-
isins í gærkvöldi kom hins vegar á
daginn að utanríkisráðherra hefur
einnig aflétt leynd af breytingum á
viðaukunum frá 1951 og skilasamn-
ingi sem gerður var vegna brott-
hvarfs Bandaríkjahers í fyrra.
Morgunblaðið bar þessi skjöl und-
ir Val Ingimundarson, prófessor í
sagnfræði við Há-
skóla Íslands.
Hann benti sér-
staklega á við-
bæti um almenna
flugstarfsemi, 2.
gr., en þar segir:
„En þar sem her-
völd Bandaríkj-
anna hljóta að
annast hern-
aðarlegt öryggi,
er samkomulag um, að þau muni, að
svo miklu leyti sem herþörf krefur
að þeirra dómi, taka í sínar hendur,
á þeim tímabilum, er þau telja nauð-
synlegt, fulla stjórn og ábyrgð á al-
mennri flugstarfsemi (þ.á m. lend-
ingar- og aðflugsstjórn) og
flugþjónustu.“
Breytingar voru gerðar á þessum
texta með samkomulagi Bandaríkja-
manna og Íslendinga á síðasta ári en
textinn er nú þessi (þýðing blaða-
manns):. „Samkomulag er um það,
að telji hervöld Bandaríkjanna það
nauðsynlegt, á hernaðarlegum
grundvelli vegna átaka eða hern-
aðaraðgerða, geti þau í tengslum við
aðgerðir, sem falla undir varn-
arsamninginn frá 1951, tekið í sínar
hendur fulla stjórn og ábyrgð á al-
mennri flugstarfsemi (þ.á m. lend-
ingar- og aðflugsstjórn) og flugþjón-
ustu eins lengi og þau telja
nauðsynlegt.“
Á ensku er textinn svona: „It is
understood, however, that, upon
their determination that it is necess-
ary due to military necessity relat-
ing to hostilities or a military cont-
ingency, the United States military
authorities may in connection with
operations under the 1951 Defense
Agreement assume full direction of
and responsibility for operational
control (including tower and app-
roach control) and operational servi-
ces relating to civil aviation opera-
tions for such periods as they deem
necessary.“
Vekur spurningar
„Þessir leynilegu viðaukar við
varnarsamninginn frá 1951 og þær
breytingar sem gerðar voru á þeim í
tengslum við varnarsamkomulag Ís-
lands og Bandaríkjanna 2006 vekja
þá spurningu hvort Bandaríkjaher
er heimilt að yfirtaka fulla stjórn og
ábyrgð á almennri flugstarfsemi á
Keflavíkurflugvelli, þar á meðal
lendingar- og aðflugsstjórn, sam-
kvæmt eigin hættumati,“ segir Val-
ur Ingimundarson.
Af viðaukanum frá 1951 megi
ráða að íslensk stjórnvöld hafi ekki
haft samningsbundna aðkomu að
þeirri ákvörðun. Þótt orðalaginu
hafi að hluta til verið breytt í viðauk-
anum frá 2006 þurfi að svara því
hvort það sé enn á valdi bandarískra
heryfirvalda að ákveða það einhliða
í tengslum við ófrið eða hern-
aðarlegt hættuástand, eins og það er
nefnt, hvort og hve lengi þau tækju
yfir almenna flugstarfsemi.
„Ef svo er fá Bandaríkjamenn
mjög greiðan hernaðaraðgang að
landinu samkvæmt eigin hern-
aðarmati í ljósi þess, að þeir ákváðu
einhliða að leggja niður herstöðina
og hverfa héðan með herlið sitt í
trássi við vilja stjórnvalda,“ segir
Valur. „Reyndar er sérstaklega
fjallað um það í samkomulaginu frá
2006 að gerðar hafi verið ráðstaf-
anir til að tryggja hröð og skilvirk
samskipti á hættutímum. En skýra
þarf hvort bandarísk heryfirvöld
hafi samningsbundin úrslitaáhrif í
þeim efnum.“
Fengu heimild til að taka alla flugstarfsemi yfir
Valur
Ingimundarson.
Eftir Davíð Loga Sigurðsson
david@mbl.is
V
algerður Sverrisdóttir utanríkis-
ráðherra aflétti í gær leynd á við-
aukum sem undirritaðir voru við
varnarsamning Íslendinga við
Bandaríkin árin 1951. Hún sagði í
ræðu um öryggis- og varnarmál Íslands, sem
hún flutti í Háskóla Íslands í boði Stofnunar
stjórnsýslufræða og stjórnmála við Háskóla
Íslands, Samtaka um vestræna samvinnu
(SVS) og Varðbergs, að hún teldi ekki lengur
ástæðu til að halda efni þessara viðauka
leyndu, hafi nokkru sinni verið ástæða til þess.
Valgerður sagði í ræðu sinni að umræða um
öryggis- og varnarmál á Íslandi hefði iðulega
verið „sveipuð þoku“ og að borgurunum hefði
verið byrgð sýn á þeim forsendum að öll örygg-
ismál séu viðkvæm. „Þetta eru vinnubrögð sem
ég vil breyta. Ég hef því lagt ríka áherslu á
samráð og gegnsæi á sviði öryggis- og varn-
armála, ásamt því að málefni fortíðarinnar
verði gerð upp og leynd aflétt,“ sagði hún. Síð-
an sagði Valgerður:
„Engin ástæða er til að halda í tortryggni
kaldastríðsáranna heldur á að upplýsa kjörna
fulltrúa þjóðarinnar um varnarstefnu og mál-
efni eftir því sem gerlegt er. Að sjálfsögðu er
ekki hægt að upplýsa allt er varðar varnir
landsins. Hins vegar er það fullur vilji minn að
miðla þeim upplýsingum sem unnt er, svo lengi
sem varnarhagsmunum sé ekki stefnt í voða.
Hagsmunir þjóðarinnar í öryggismálum eru
ekki pólitískt bitbein og öryggi borgaranna er
sameiginlegt markmið allra þingmanna og ráð-
herra. Því tel ég mikilvægt og rétt að leggja
áherslu á gegnsæi og skilning borgara á þeirri
starfsemi og úrræðum sem nauðsynleg eru.
Það andrúmsloft leyndarhyggju, sem áður var
ríkjandi gagnvart þjóð, Alþingi og utanríkis-
málanefnd, þegar að varnarmálum kom er ekki
það vinnulag sem ég vil viðhafa.
Raunar verð ég að játa að mér hefur oft
fundist pukur af þessu tagi fremur einkenna
karlana, sem hafa tilhneigingu til að leiða málin
til lyktar í reykfylltum bakherberjum. Það hef-
ur vissulega loðað ansi lengi við umræður um
utanríkismál að varnar- og öryggismál væru
vígi karlanna á meðan konur áttu að einbeita
sér að mjúku málunum á borð við mannrétt-
indamál og stöðu kvenna í þróunarríkjunum.
Slík viðhorf eiga einfaldlega ekki rétt á sér í
dag. Umræðan um öryggis- og varnarmál þolir
það alveg að hún sé dregin fram í dagsljósið og
aðeins sé loftað um.“
Verðum að móta eigin stefnu
Fundurinn í gær var vel sóttur og góður
rómur var gerður að ræðu utanríkisráðherra.
Hún gerði brotthvarf varnarliðsins frá Íslandi
sl. haust að umtalsefni og sagði að reynslan á
þeim mánuðum, sem liðnir væru frá þeim tíma-
mótum, hefðu styrkt hana í þeirri trú að Ís-
lendingar ættu að stefna að því að landið yrði
áfram herlaust land.
Framfarir í varnartækni og aukin aðkoma
að eigin varnarmálum gerðu okkur kleift að
tryggja varnir landsins án þess að hér væri
staðsett herlið að staðaldri.
Engin áform væru um að setja á fót íslensk-
an her, enda engin ástæða til. Slíkt samrýmdist
ekki grunngildum íslensku þjóðarinnar.
Valgerður tók þó fram að þetta þýddi ekki að
Íslendingar ættu ekki að móta eigin öryggis-
og varnarstefnu. Ríki sem ekki tryggðu öryggi
þegnanna, órofin landamæri, auðlindir og sam-
gönguleiðir með fullnægjandi hætti ættu það á
hættu að stofna sjálfstæði sínu í voða.
Valgerður gerði varnarsamninginn við
Bandaríkin að umtalsefni en hún sagði hann
enn halda gildi sínu þó að veru Bandaríkjahers
á Íslandi væri lokið. Nýtt samkomulag
ríkjanna fæli í sér sameiginlegar ráðstafanir
sem tryggðu aðkomu bandarísks liðsafla að
vörnum Íslands á hættutímum. Breytingin
væri aðeins sú að hreyfanlegur styrkur Banda-
ríkjahers á heimsvísu hefði leyst af hólmi fasta
viðveru bandarísks herliðs hér á landi.
Valgerður sagðist vilja undirstrika að við-
ræður við Dani, Norðmenn og Breta um aukið
samstarf á sviði öryggis- og varnarmála þýddu
ekki að Íslendingar vildu fá aðrar þjóðir til að
sinna hlutverki varnarliðs Bandaríkjanna hér á
landi. „Við erum ekki að leita að staðgenglum
fyrir Bandaríkin í samstarfi um varnarmál og
þessar þjóðir munu ekki hafa fasta viðveru
herliðs hér á landi. Frumkvæði okkar miðar að
því að styrkja öryggi okkar heimshluta á frið-
artímum og auka samstarfið við þessar grann-
þjóðir okkar – öllum aðilum til hagsbóta.“
Greiningardeildin misskilin
Valgerður upplýsti að fyrirhugað væri að
efla tengsl okkar við herstjórnir NATO og
Bandaríkjanna með útsendum fulltrúa stjórn-
valda hjá yfirherstjórninni í Belgíu.
Hún sagði að Ísland hefði reyndar á liðnum
árum tekið síaukinn þátt í starfi Atlantshafs-
bandalagsins, en í ljósi þeirra breytinga sem
orðið hefðu á vörnum landsins mætti segja að
nú fyrst sé Ísland þátttakandi í allri lykilstarf-
semi bandalagsins, m.a. með aukinni starfsemi
fastanefndar okkar hjá NATO.
Valgerður gerði að umtalsefni nauðsyn þess
að Íslendingar öfluðu sjálfir upplýsinga um ör-
yggisástand í okkar heimshluta. „Upplýsingar
eru lykilþáttur áhrifaríkra varna. Það sem við
ekki vitum getum við ekki varast,“ sagði hún.
„Embætti sýslumannsins á Keflavíkurflug-
velli hefur að undanförnu sinnt greiningu á
upplýsingum af þessu tagi fyrir hönd utanrík-
isráðuneytisins. Í kjölfar breytinga á skipan
lögreglumála er nú verið að meta hvernig
þessu verkefni verður best sinnt, en í því felast
meðal annars samskipti við hernaðarupplýs-
ingakerfi Atlantshafsbandalagsins og starf-
semi og samstarfi aðildarþjóðanna á því sviði
auk áhættumats vegna verkefna Íslensku frið-
argæslunnar á erlendri grund.
Hér er um að ræða upplýsingar er varða
ytra öryggi ríkisins, þ.m.t. um hernaðarmál, en
ekki um innlend málefni. Utanríkisráðuneytið
mun því fara áfram með þetta verkefni í sam-
ræmi við okkar stjórnskipun.“
Valgerður sagði nokkurs misskilnings hafa
gætt í umræðu um starfsemi greiningardeild-
arinnar, en því hefði verið haldið fram að þar
væri rekin leyniþjónustu- og njósnastarfsemi.
„Því fer fjarri,“ sagði Valgerður. „Mikill munur
er á njósnastarfsemi annars vegar og grein-
ingu á ástandi og horfum í einstökum löndum
og heimshlutum hins vegar. Ég vil leggja sér-
staka áherslu á að þessi starfsemi snýr öll að
atburðum erlendis og er ekki um að ræða eft-
irlit innanlands né öflun upplýsinga um ís-
lenska ríkisborgara hérlendis né erlendis.“
Þriðja stoðin í öryggismálunum
Valgerður sagði að stefna Íslendinga í ör-
yggis- og varnarmálum hefði byggst á tveimur
stoðum, NATO og varnarsamstarfi við Banda-
ríkin. Þriðja stoðin væri þó til, sem lítt hefði
verið til umræðu. Sagði Valgerður að þá stoð
mætti nefna lýðræðis- og mannréttindastoð ör-
yggis- og varnarmála. Var hún þar að vísa til
sameiginlegs gildismats aðildarþjóða NATO
þegar kæmi að lýðræðis- og mannréttindamál-
um. Tengdi Valgerður þessa stoð við þá
áherslu sem hér á landi hefur verið lögð á
aukna þátttöku í friðargæslu. Aðeins með því
að leggja grunninn að því að fólk geti lifað eðli-
legu lífi, stundað lífsviðurværi sitt og bætt lífs-
kjör sín væri von um langvarandi frið.
Valgerður ítrekaði að friðargæslan íslenska
væri ekki verkfæri til að búa til á Íslandi hóp
fólks sem hlotið hefði þjálfun í vopnaburði með
það fyrir augum að stofna her eða vísi að her.
Verkefni friðargæslunnar væru fyrst og
fremst þróunar- og mannúðarmál hvort sem
þau væru á vegum Sameinuðu þjóðanna,
NATO eða annarra. Og hún áréttaði það mark-
mið sitt, að jöfn hlutföll kynja náist meðal frið-
argæsluliða að því marki sem mögulegt er.
Viðræður um ratsjármál
Valgerður ræddi nokkuð um rekstur ís-
lenska loftvarnakerfisins en hún sagði að mikil
áhersla hefði verið lögð á það af hálfu Íslend-
inga í varnarviðræðunum við Bandaríkjamenn
að ratsjárkerfinu yrði viðhaldið og áframhald-
andi starfsemi þess tryggð. Umræðu um þau
mál væri ekki lokið, ákvæði í samningi ríkjanna
frá því í haust gerði hins vegar ráð fyrir frekari
viðræðum. Upplýsti Valgerður að þær viðræð-
ur myndu hefjast eftir þrjár vikur og sagði hún
að þær gætu færst yfir á vettvang NATO, enda
skipti kerfið máli fyrir fleiri en okkur og
Bandaríkjamenn. Án þess væri ekki hægt að
fylgjast með loftvarnarsvæði umhverfis landið.
Valgerður sagði ekki útkljáð hver myndi
greiða fyrir rekstur þess. Fyrir lægi að Ísland
yrði að taka á sig auknar byrðar en Banda-
ríkjamenn munu borga fyrir reksturinn fram í
ágúst á þessu ári. „Það sýnist mér sé augljóst
að verði ekki til frambúðar,“ sagði hún.
Vill ekki viðhalda and-
rúmslofti leyndarhyggju
Utanríkisráðherra aflétti í gær leynd af viðaukum við varnarsamninginn við Bandaríkin frá 1951
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Stefna Utanríkisráðherra sagði að Íslendingar yrðu að móta eigin stefnu í öryggismálum.