Morgunblaðið - 19.01.2007, Qupperneq 27

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 19. JANÚAR 2007 27
ubeitiskip-
knúið og
ðnu sumri
um er
eimilt að
g þessar.
né hafrétt-
anna
æfingar.
lenskum
nir gegn
og stranda
réttur
æslunnar
pa.“
hér að of-
ræðum.
r ályktað,
hafi
gjur af ná-
flota við
turinn
r flestra
a kalda
eirra við-
sarnir séu
sumir
skondin,
mátti sjá í
Th. Jó-
sagnfræð-
blaðinu
dagskrár
004.
upphafs-
. Sigfús-
ænna,
insson,
ylking-
arz, núv.
agnús Þór
rmaður
nað í ræðu
mræðunn-
engan
með ferð-
að treysta
ndaríkja-
ekki í
ast með
verið. Ef
a út í slík-
tala um
r en
ð nokkru
rs staðar.
Ég veit ekki til þess að menn hafi
verið að tala á þann veg, nema það
beri að skilja orð þingmanns Frjáls-
lyndra sem hér hefur talað á þann
veg að hann vilji að við komum okk-
ur upp slíkum búnaði. Þá er það al-
gjört nýmæli í þessum umræðum.“
Ég ætla ekki að geta mér til um,
hvaða ályktanir sagnfræðingar
kunna að draga af þessum um-
ræðum árið 2060 eða hvaða gögn
þeir muni leggja til grundvallar við
mat sitt. Hitt veit ég, að afstaða
þeirra mun mótast sterklega af
þeirra eigin reynslu og viðhorfum og
af stöðu Íslands í ljósi heimsmála á
þeim tíma. Kannski þykir þá alls
ekki skondið að óttast ferðir rúss-
neskra skipa í nágrenni Íslands.
Frekar en árið 2004 eða árið 1950.
*
Tilefni greinar Guðna Th. Jóhann-
essonar er þríþætt: grein mín í
Morgunblaðinu 6. janúar 2007, fyr-
irsögn blaðsins á baksíðufrétt, sem
vísar á grein mína, og hugleiðing
höfundar Staksteina vegna greinar
minnar. Ég svara hvorki fyrir Stak-
steinahöfundinn né fyrirsagn-
arsmiðinn.
Guðni Th. segir mig hafa mis-
túlkað orð hans um afstöðu breskra
og bandarískra hernaðarsérfræð-
inga árið 1950 um hættuna af flota
sovéskra síldarskipa í nágrenni Ís-
lands.
Í grein sinni ver Guðni Th. mestu
rými til að sýna fram á, að íslenskir
stjórnmálamenn með Bjarna Bene-
diktsson utanríkisráðherra í broddi
fylkingar hafi haft áhyggjur af sov-
ésku skipunum og þær hafi mótast
af Kóreustríðinu sumarið 1950. Ég
geri ekki ágreining við neinn um
þennan ótta. Í greininni 6. janúar
sagði ég hins vegar fráleitt, að sov-
éski síldarflotinn hefði verið ástæð-
an fyrir því, að ákveðið hefði verið að
efla öryggisþjónustu lögreglunnar í
Reykjavík, eins og Jón Ólafsson
gagnrýnandi Morgunblaðsins taldi.
Ótti við fimmtu herdeild komm-
únista á Íslandi og undirróður þeirra
réð ákvörðunum íslenskra stjórn-
valda um að efla lögregluna.
*
Ég vitnaði í skjöl, sem sagnfræð-
ingarnir dr. Þór Whitehead og dr.
Valur Ingimundarson hafa skoðað.
Þeir hafa vitnað til þeirra í ritum sín-
um sem fullgildra skjala.
Af grein Guðna Th. ræð ég, að
honum þyki lítið til þess skjals
koma, þar sem haft er eftir Omar
Bradley, hershöfðingja í Banda-
ríkjaher, á fundi með íslenskri sendi-
nefnd: „Við vissum af þessum flota
[sovéskra síldarskipa], þegar þið
sögðuð okkur frá honum, og tókum
ákvörðun um að senda þessi skip
[herskip] þangað [til Íslands-
stranda] þessar ferðir.“ Og enn
minna finnst Guðna um þá ályktun
mína, – og segir hana beinlínis
ranga, – að af þessum orðum hers-
höfðingjans megi ráða, að Banda-
ríkjastjórn hafi tekið sjálfstæða
ákvörðun án hvatningar íslenskra
stjórnvalda um að senda herskip sín
af stað.
Hafi það verið ímyndunarveiki ís-
lenskra stjórnvalda að óska eftir ná-
vist bandarískra herskipa vegna
sovéska síldarflotans, hefur banda-
ríska herstjórnin líklega verið enn
verr haldin af sömu veiki, þegar hún
ákvað að senda fjögur herskip á
vettvang. Hún naut þó ráðgjafar
hernaðarsérfræðinga, sem Guðni
fullyrðir, að hafi verið andvígir því,
að herskipin færu til Íslandsmiða.
Raunar gefur Guðni Th. til kynna,
að Omar Bradley hafi verið eitthvað
miður sín á fundinum með Íslend-
ingunum. Guðni segir: „Hershöfð-
inginn Bradley segir ekkert um það
að hvatningu íslenskra stjórnvalda
hafi ekki þurft til enda vissi hann án
efa of lítið um málið, með hugann all-
an við stríðið í Kóreu og stærri við-
fangsefni en ferðir fjögurra tund-
urspilla.“ (Leturbreyting mín.)
Sagnfræðingurinn hefur engin gögn
til stuðnings þessari getgátu um
hugarástand hershöfðingjans á
fundinum. Þá má spyrja: Hefur
sagnfræðingurinn reynslu af þátt-
töku í fundum af þessu tagi?
Hinn 11. október 2006 var ég á
fundi í Pentagon ásamt íslenskri
sendinefnd undir formennsku Geirs
H. Haarde forsætisráðherra. Do-
nald Rumsfeld varnarmálaráðherra
og yfirmenn bandaríska hersins
voru viðmælendur okkar. Við vorum
ekki að ræða nauðsyn þess, að
bandarískt varnarlið yrði á Íslandi
eins og Omar Bradley árið 1950,
heldur ræddum við brottför þessa
liðs. Hugur Bandaríkjamannanna
hefur örugglega verið við stríðið í
Írak. Engu að síður voru þeir vel að
sér um tvíhliða málefni Bandaríkj-
anna og Íslands. Það vakti sérstaka
athygli mína, hve nákvæma vitn-
eskju þeir höfðu um ferð bandaríska
herskipsins Wasp, sem þá var á leið
til Íslands samkvæmt einhliða
ákvörðun bandarísku herstjórn-
arinnar.
*
Guðna Th. nægir ekki að segja
Omar Bradley annars hugar eða
jafnvel úti á þekju á fundinum með
íslensku sendinefndinni. Hann dreg-
ur einnig gildi skjalsins, sem ég nota
til að andmæla skoðun hans, í efa
með því að telja sig styðjast við
„margar ótvíræðar heimildir úr
mörgum traustum skjalasöfnum“ –
en ég styðst aðeins við eina heimild
og líklega er skjalasafn mitt ekki
„traust“. Oft segir ein heimild meira
en margar, um það þarf ekki að
deila. Þá hafa þeir tveir sagnfræð-
ingar sem sérfróðastir eru um sam-
skipti Íslands og Bandaríkjanna og
Íslands og NATO vitnað í sama skjal
og ég geri og telja það því fullgilda
heimild.
Guðni Th. segir fleiri heimildir um
fundinn í Pentagon 19. september
1950 en skjalið í minni vörslu. Hann
segir: „Í skjalasafni NATO má til
dæmis finna átta blaðsíðna frásögn
af fundinum. Þar kemur fram að
umræður um sovéska síldarflotann
vöknuðu í blálokin, nánast í framhjá-
hlaupi, og fyrir tilstilli Bjarna Bene-
diktssonar. Aftur kemur ekkert
fram um frumkvæði Bandaríkja-
manna en haft er eftir Omar Brad-
ley að skortur á hafnaraðstöðu og
skuldbindingar annars staðar kæmu
í veg fyrir að hægt yrði að verða við
þeirri ósk Bjarna að NATO-herskip
væru að staðaldri á Íslandsmiðum.
Hins vegar gæti íslenski ráðherrann
verið viss um að Bandaríkjastjórn
hefði þessi mál mjög í huga og
reyndar hefðu þau ráðið miklu um
það að til fundarins hefði verið boð-
að.“
Áður en meira er um þetta skjal
sagt er ástæða til að spyrja: Sýna
orð Bradleys um að „Bandaríkja-
stjórn hefði þessi mál mjög í huga“
ekki að ályktun Guðna um þekking-
arleysi hershöfðingjans stenst ekki?
Um þessi orð í átta blaðsíðna frá-
sögn í skjalasafni NATO segir Guðni
Th.: „Þessi orð – nánast eins og
kurteisislegt spjall – vega lítt gagn-
vart öllum hinum heimildunum um
atburðarásina og frumkvæði ís-
lenskra ráðamanna.“ Enn skal
áréttað, að enginn dregur áhyggjur
íslenskra ráðamanna í efa og áhuga
þeirra á viðbrögðum með skipum,
sem Íslendingar áttu hvorki né
stjórnuðu, en voru þó send á vett-
vang af herstjórn Bandaríkjanna.
Hitt er athyglisvert kurteisistal, að
einn af æðstu yfirmönnum Banda-
ríkjahers segir við utanrík-
isráðherra Íslands, að Bandaríkja-
mönnum sé hættan af sovéska
flotanum „mjög í huga“ og þess
vegna hafi herforingjanefnd NATO
óskað eftir þessum fundi til að ræða
dvöl bandarísks varnarliðs á Íslandi.
Í skjalinu, sem ég vísaði til, eru
þessi orð Bradleys í þessum búningi:
„Návist þessa flota er eitt af því, sem
hefur fengið okkur svo mikillar
áhyggju, að við höfum beðið ykkur
[íslensku sendinefndina] að ræða
þetta [komu varnarliðs til Íslands]
og hugsa það.“
Ég hef áratuga reynslu af um-
gengni við frásagnir af fundum með
erlendum mönnum um öryggismál
og önnur mál. Ég hef skrifað fjöl-
margar slíkar frásagnir sjálfur og
eins fundargerðir af fjölmennum
fundum með þátttöku annara. Ég
þarf ekki leiðbeiningar frá öðrum
um form eða gildi slíkra gagna. Ég
hef undir höndum orðrétta frásögn á
íslensku af þessum fundi 19. sept-
ember 1950. Það eru alls 19 blaðsíð-
ur, og er því nákvæmari heimild um
það, sem þarna gerðist en hin stutta
útgáfa í skjalasafni NATO. Skjalið
hefur verið skrifað af Íslendingi á
fundinum og væntanlega lagt fram í
ríkisstjórn eða annars staðar, þar
sem íslenskir stjórnmálamenn
ræddu í sinn hóp, hvernig brugðist
skyldi við þessum tilmælum frá her-
foringjanefnd NATO.
Af hinu lengra, íslenska skjali
sést, að umræðurnar um sovéska
síldarflotann og bandarísku tund-
urspillana verða í framhaldi af því,
að rætt er um, hvernig fara skuli
með íslensk skip, ef til ófriðar kæmi
og hvaðan ætti að flytja vistir til
landsins. Er sovéski flotinn og við-
brögð við honum innskot í þær um-
ræður, enda var hann ekkert aðal-
atriði á þessum fundi, heldur
viðbúnaður á vegum NATO og
Bandaríkjanna í þágu varna Íslands.
Þess vegna skipti miklu, að Omar
Bradley segir, að Bandaríkjamenn
hafi tekið ákvörðun um að senda
tundurspillana á vettvang. Hann er
að lýsa áhuga og einörðum vilja
Bandaríkjamanna til að láta að sér
kveða, um leið og hann segir þá
skorta aðstöðu í landi til langrar
veru við Ísland.
Í grein sinni segir Guðni Th. Jó-
hannesson hins vegar: „Íslenskir og
aðrir vestrænir ráðamenn urðu því
sammála um hina almennu ógn en
þá greindi á um hið sérstaka sum-
arið 1950; sovéskan síldarflota á
miðunum undan Norðurlandi. Mis-
munandi áherslur af því tagi voru
ekkert einsdæmi og manni kemur í
hug að Omar Bradley sinnaðist við
Douglas MacArthur hershöfðingja
sem vildi hefja hernað í Kína út af
Kóreustyrjöldinni. Bradley lét þá
hin frægu orð falla að slík aðgerð
hefði þýtt rangt stríð á röngum stað,
röngum tíma og gegn röngum and-
stæðingi.“
Hér færist skörin upp í bekkinn.
Það var alls enginn ágreiningur milli
íslenskra og annarra vestrænna
ráðamanna um að sovéski síldarflot-
inn kynni að vera hættulegur. För
bandarísku tundurspillanna á Ís-
landsmið er besta sönnun þess, hvað
sem öllum skjölum og túlkunum á
þeim líður. Hitt er til íhugunar,
hvort Guðni sé að gefa til kynna með
líkingu sinni, að Omar Bradley hafi
komið í veg fyrir, að ráðist yrði á
sovéska síldaflotann og tilmæli ís-
lenskra stjórnvalda hafi í raun snú-
ist um það. Íslensk stjórnvöld hafi
staðið í sporum MacArthurs, sem
vildi ráðast inn í Kína.
*
Að æðsta herstjórn Bandaríkj-
anna hafi tekið ákvörðun að eigin
frumkvæði um för fjögurra tund-
urspilla til Íslands sumarið 1950 er
jafnlíklegt eftir grein Guðna Th. Jó-
hannessonar og áður en hún birtist.
Hann hnekkir ekki rökstuddri skoð-
un minni, þótt hann tíundi áhyggjur
íslenskra ráðamanna, sem hafa verið
öllum ljósar í 57 ár. Bandaríkja-
stjórn ákvað auðvitað ein og óstudd
að senda herskip sín á Íslandsmið.
Hún vissi á hinn bóginn, að íslensk
stjórnvöld tækju þeim ekki illa. Um
hættuna af Sovétríkjunum og um-
svifum þeirra í nágrenni Íslands var
enginn ágreiningur milli íslenskra
stjórnvalda og ríkisstjórna við Norð-
ur-Atlantshaf sumarið 1950.
Í upphafi greinarinnar vitnaði ég
til orða, sem féllu á alþingi Íslend-
inga 18. október 2004, 13 árum eftir
að Sovétríkin urðu að engu. Vegna
þeirra sögulegu umskipta lýstu
þingmenn úr öllum flokkum ótta við
rússneska flotann og kröfðust að-
gerða gegn honum – aðgerða, sem
ég taldi þá óþarfar. Sagan er oft
skrýtnari en skáldskapur, hvað svo
sem sagnfræðingar og skjöl segja.
flota
Höfundur er dóms-
og kirkjumálaráðherra.
m krefst
lag hefur
rum og
ar eins og
allri um-
in nokk-
BUGL
hefur
gað veru-
og er lík-
rstaklega
og annað
lk laðast
afnvel
yndast á
rátt fyrir
un á
hvernig
úð að
ám á
óun-
ðir hafa
GL.
sérfræð-
og ung-
síðast-
liðnu ári í hlutverk sérfræðings í
hjúkrun sem er vel skilgreint innan
LSH.
Fjölbreytt meðferð
Starfsemi BUGL býður upp á
fjölbreytta og sérhæfða meðferð
m.a. einstaklings- eða hópmeðferð
ásamt fjölskyldumeðferð og heima-
hjúkrun. Auk lyfjameðferðar er í
vaxandi mæli notuð hugræn atferl-
ismeðferð auk annarrar sálfræði-
meðferðar ásamt iðjuþjálfun, fé-
lagsráðgjöf og þroskaþjálfun sem
krefst sérhæfðra starfsmanna á
þessum sviðum. Aukin áhersla hef-
ur verið á samvinnu við fjölskyld-
una á legudeildum BUGL með fjöl-
skyldusamræðum sem öllum
fjölskyldum er boðið uppá að þiggja
og hefur gefist vel til að styrkja for-
eldra til að takast á við geðraskanir
barna sinna, bæði til að styrkja
sjálfa sig og hjálpa börnunum þeg-
ar heim er komið. Þessi uppbygg-
ing meðferða og nýrra meðferð-
arúrræða, aukin fjölskylduáhersla
og vettvangshjúkrun, er svipuð þró-
un og hefur verið á fullorðinsþætti
geðsviðs LSH undanfarin ár.
Samstarf og þjónusta
utan BUGL
BUGL er í samstarfi við ýmsar
stofnanir svo sem Stuðla og vímu-
efnadeild fyrir ungmenni á Vogi.
Komið var á þjónustusamningi árið
2000 milli þessara aðila sem auð-
veldar samstarf um þjónustu við
börn og ungmenni með geðrask-
anir. Samstarf við heilsugæsluna
mun væntanlega aukast á næstu ár-
um. Með vaxandi þjónustueft-
irspurn hefur orðið æ brýnna að
efla meðferðarúrræði utan BUGL
meðal annars að því er varðar frum-
greiningu og meðferð. BUGL gegn-
ir hlutverki sérhæfðrar háskóla-
sjúkrahússdeildar og nauðsynlegt
að ýmis greiningar- og forvinna auk
meðferðar fari fram í nærþjónustu.
Tillögur heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytisins sl. haust á þessu
sviði eru tímabærar og mikilvægt
að yfirmenn og starfsfólk BUGL
styðji þær til að hægt sé að greina
milli fyrsta stigs samfélagsþjónustu
og þriðja stigs sjúkrahúsþjónustu.
Þannig mun BUGL hafa tækifæri
til að eflast sem miðstöð faglegs
starfs á sviði þjónustu við börn og
unglinga með geðraskanir á lands-
vísu.
Staða sérgreina, starfs-
skipulag og fjárveitingar
Þrátt fyrir aukinn fjölda sér-
fræðilækna á BUGL á und-
anförnum árum þá er takmarkað
framboð þeirra áhyggjuefni og er
brýnt að efla þátt barna- og ung-
lingageðlækna á BUGL. Það er þó
víðar en á Íslandi sem skortur er á
barna- og unglingageðlæknum og
vonandi tekst að glæða áhuga á sér-
greininni, m.a. með bættri aðstöðu
og jákvæðari umræðu barna- og
unglingageðlækna sjálfra um mála-
flokkinn til að laða að unga lækna í
spennandi sérgrein innan geðlækn-
isfræðinnar. Auk þess væri æski-
legt að fleiri sérfræðilæknar kæmu
að þjónustunni utan BUGL.
Sérfræðilæknar á BUGL hafa
gert athugasemdir við stöðu deild-
arinnar og talið að hún ætti að vera
sjálfstæð eining. Sú umræða hefur
verið hávær (en í fáum) og oft
skyggt á hið góða og faglega starf
sem fram fer á BUGL. Það er ekki
á dagskrá að breyta stjórnfyr-
irkomulagi BUGL og gera BUGL
að sjálfstæðri einingu á næstu ár-
um – heldur að færa BUGL nær
uppbyggingu háskólasjúkrahússins
á Hringbraut. Það er harla ólíklegt
að almenningur á Íslandi vilji
sjúkrahúsþjónustu fyrir börn og
unglinga með geðraskanir, í ein-
angrun, án góðra tengsla við þróun
háskólasjúkrahúss. Má draga þá
ályktun að þessi málflutningur um
stöðu deildarinnar sem kemur
reglulega upp sé skaðlegur BUGL
og jafnvel til að auka að óþörfu erf-
iðleika og íþyngja fjölskyldum sem
bíða þjónustu BUGL. Starfs-
ánægja og fagleg þjónusta á BUGL
er sífellt lögð að veði af sama fá-
menna hópnum í þessari end-
urteknu umræðu um stjórnfyr-
irkomulag BUGL innan LSH.
Æskilegt er að staðsetning
deilda á sviðum taki mið af fagleg-
um forsendum. BUGL hefur sér-
stöðu á geðsviði m.a. að því er varð-
ar þroskaferil barna og unglinga
auk umhverfisáhrifa. Á síðustu ár-
um hefur í vaxandi mæli verið
reynt að greina forstigseinkenni og
hugsanlega áhættuþætti fyrir geð-
röskunum hjá ungmennum. Á
þessu aldursskeiði gera menn sér
einnig vonir um að hægt verði að
efla forvarnir. Þótt meðferðarn-
álgun fullorðinna sé að sumu leyti
frábrugðin því sem gerist hjá ung-
mennum þá er veruleg skörun í að-
ferðarfræði greiningar og með-
ferðar.
Fjárveitingar til BUGL hafa
aukist á undanförnum árum sem
var nauðsynlegt m.a. vegna auk-
innar þjónustueftirspurnar. Al-
þingi ákvarðar LSH fjárveitingar
og hin ýmsu svið LSH reyna að að-
laga starfsemi sína þeim fjár-
munum sem til skipta eru hverju
sinni.
Rannsóknir og fræðastörf
Þrátt fyrir skort á kennara-
stöðum er mikil gróska í rann-
sóknum og fræðastörfum á BUGL
og starfsmenn geta og hafa sótt um
mat á akademísku hæfi sínu. Meðal
nemenda á BUGL eru læknanemar
á 5. ári sem sækja þar námskeið í
barna- og unglingageðlæknisfræði
sem skipulagt er af Bertrand
Lauth aðjunkt og Ólafi Ó. Guð-
mundssyni yfirlækni. Námskeiðið
er m.a. í formi vandamálamiðaðrar
kennslu og hefur verið að styrkjast
á síðustu misserum skv. námsmati.
Nú í vor verður einnig boðið upp á
helmingi lengri tíma á BUGL fyrir
þá læknanema sem þess óska.
Geðsvið er sem stendur aðeins með
eina prófessorsstöðu og tvær dós-
entsstöður við læknadeild Háskóla
Íslands. Til samanburðar má nefna
að sextán fastar kennarastöður eru
við lyflækningasvið, þar af þrettán
fjármagnaðar af læknadeild.
Kennslustjóri námskeiðsins í geð-
læknisfræði fullorðinna er í að-
junktsstöðu líkt og umsjónarlæknir
námskeiðsins í barna- og unglinga-
geðlæknisfræði. Nauðsynlegt er að
fjölga kennarastöðum í geðlækn-
isfræði á geðsviði og efla há-
skólaþáttinn innan læknaþáttar
sviðsins. Aðrar fagstéttir innan
BUGL taka þátt í kennslu í HÍ og
HA og stýra rannsóknum á sínu
sérsviði, iðjuþjálfun, sálfræði, fé-
lagsráðgjöf og geðhjúkrun. Fyrsti
doktorsmenntaði geðhjúkr-
unarfræðingurinn, Páll Biering
lektor, hefur stýrt rannsóknum á
mati á sjúklinga- og aðstandendaá-
nægju á legudeildum BUGL ásamt
því að hafa lagt hönd á plóginn
varðandi skipulag faglegrar hjúkr-
unar á legudeildum BUGL. Hér að
framan er fátt eitt talið af því mikla
akademíska starfi sem fram fer á
BUGL.
Áhersluþættir á næstunni
Nauðsynlegt er að vinna út frá
styrkleika og af jákvæðni en missa
ekki sjónar á því sem vel hefur tek-
ist til á BUGL undanfarin ár.
Framundan eru áhugaverð tæki-
færi við uppbyggingu á aðstöðu og
til frekari eflingar og þróunar
BUGL á ýmsum þjónustuþáttum.
Sviðsstjórar geðsviðs leggja
áherslu á að hraðað verði byggingu
göngudeildar BUGL, að þjón-
ustuúrræði utan BUGL verði
styrkt, að samstarf við heilsugæslu
og farþjónustu sérfræðilækna og
þverfaglegs teymis verði eflt, og
unnið verði af krafti að klínískum
leiðbeiningum fyrir fagfólk, að-
standendur og sjúklinga. Allt eru
þetta áherslur og aðgerðir sem ráð-
herra heilbrigðismála gerði að sín-
um sl. haust. Mikilvægt væri að les-
endur Morgunblaðsins fengju
umfjöllun um eftirfylgd þeirra í
blaði landsmanna.
i BUGL » Framundan eruáhugaverð tækifæri
við uppbyggingu á að-
stöðu og til frekari efl-
ingar og þróunar
BUGL á ýmsum þjón-
ustuþáttum.
óttir
Höfundar eru sviðsstjórar
geðsviðs LSH.