Morgunblaðið - 26.05.2007, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 26. MAÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Lýsingarorðið samkvæm-ur ‘sem kemur heimvið, er í samræmi við’er algengt í íslensku,
t.d. vera sjálfum sér samkvæmur.
Hvorugkynsmyndin samkvæmt
er notuð sem forsetning (með
þgf.) í merkingunni ‘í samræmi
við’, t.d.: samkvæmt nánari
reglum sem ráðherra setur; sam-
kvæmt lögum; samkvæmt (‘að’)
ósk e-s og samkvæmt (‘að’) venju.
Elstu dæmi um þá notkun eru frá
18. öld, t.d.: lögum samkvæmt,
sbr. enn fremur orðasambandið
samkvæmt því sem ‘í samræmi
við það sem’.
Í nútímamáli ber talsvert á
nýrri merkingu eða notkun fs.
samkvæmt, þ.e. ‘eftir; að sögn
(vísar til heimildar)’, t.d.: sam-
kvæmt Fréttablaðinu (‘í Frétta-
blaðinu var greint frá’); sam-
kvæmt gögnum (‘gögn sýna’);
samkvæmt könnuninni (‘í könnun-
inni kemur fram’); samkvæmt
talsmanni Hvíta hússins (‘haft var
eftir honum’); samkvæmt togara-
ralli (‘niðurstöður úr togararalli
sýna’) og það átti að skrá eignar-
hald á skemmtibátnum Thee Vik-
ing á félagið samkvæmt sækjanda
(‘að sögn sækjanda’) (21.2.07). —
Umsjónarmaður kann ekki alls
kostar við þetta nýmæli, grunar
reyndar að hér gæti enskra áhrifa
(according to).
Slá út — einhverju slær út
Í Morgunblaðinu var nýlega
greint frá því að vinsælir inniskór
hefðu verið bannaðir á sjúkrahúsi
í Noregi þar sem grunur léki á að
þeir hefðu valdið truflunum í við-
kvæmum rafmagnstækjum. Fyr-
irsögnin var: Slá inniskórnir [raf-
magninu] út? (Mbl. 26.4.07). Þetta
má til sanns vegar færa, sbr. hlið-
stæðurnar sólgos ... geta slegið út
rafveitukerfum (30.10.03) og eld-
ing sló línunum út (10.12.06). Í
meginmáli sagði hins vegar: á
sænskum sjúkrahúsum þar sem
mikilvæg lækningatæki hafa sleg-
ið út (Mbl. 26.4.07). Umsjónar-
maður telur fráleitt að rafmagns-
tæki geti slegið eitthvað út, en
hins vegar getur þeim slegið út,
sbr. hliðstæðuna svita(num) sló út
um sjúklinginn.
Orðasamböndin slá e-n út ‘sigra
e-n og fella jafnframt úr frekari
keppni’ og e-ð slær e-ð/allt út ‘e-ð
er betra/verra en (allt) annað, tek-
ur öllu öðru fram’ eru kunn í nú-
tímamáli. Þau vísa til hnefaleika
og eru af erlendum rótum runnin
[d. slå ud; e. knock out].
Ofnotkun nafnháttar
Í síðasta pistli var vikið að of-
notkun orðasambandsins vera að
+ nh. Þar var
á það bent að
merking eða
vísun sagnar
réði úrslitum
um notkun
þessa orða-
sambands.
Sem dæmi má
taka að sam-
kvæmt mál-
venju eru svo
kallaðar
skynjunar-
sagnir (sjá, vita, skilja, heyra
o.s.frv.) ekki notaðar í þessu orða-
sambandi (ég skil þetta ekki en
ekki: ég er ekki að skilja þetta) né
heldur sagnir sem vísa til ástands
eða kyrrstöðu (sitja, liggja, búa
o.s.frv.). Ýmsar aðrar hömlur eru
á eða reglur um notkun orðasam-
bandsins í íslensku og skal nú vik-
ið að tveimur þeirra.
Til að unnt sé að nota sögn í
orðasambandinu vera að + nh.
verður sá atburður eða verknaður
sem hún vísar til að vera afmark-
aður í tíma eða rúmi. Sem dæmi
má taka að orðasambandið skrifa
bréf vísar til afmarkaðs verknaðar
og því er eðlilegt að segja: Hann/
hún er að skrifa bréf. Orðasam-
bandið skrifa vel/illa er hins vegar
ekki afmarkað með sama hætti
enda samræmist það ekki mál-
venju að segja: Hann/hún er að
skrifa illa. Sama á við um eftirfar-
andi dæmi, ekkert þeirra styðst
við hefðbundna málnotkun: við
vorum að fá of mörg mörk á okk-
ur (25.1.07); vörnin var ekki að
standa sig nógu vel (25.1.07);
[Seðlabanki Íslands] er samt ekki
að standa sig (4.2.07); Ég held að
þarna sé einhver ekki að fylgjast
með (14.2.07); það var ekkert að
ganga upp hjá mér (14.2.07); hann
er að hóta því að flytja starfsem-
ina úr landi (11.3.07); þeir voru
ekki að koma fram með allan
sannleikann (11.3.07); það hefur
verið að sýna sig að ... (4.3.07) og
Hún [formaðurinn] er ekki að
finna fjölina sína, hún er ekki að
kveikja neina elda (18. 3.07). —
Til fróðleiks má benda á að merk-
ingarleg samsvörun í ensku (he is
doing fine) er ‘hömlulaus’ í þeim
skilningi að hún er ekki háð tak-
mörkunum eins og orðasambandið
vera að + nh. í íslensku.
Orðasambandið vera að + nh.
vísar í nútíð jafnan til (samtíma-
legs) verknaðar sem stendur yfir.
Af því leiðir að það ætti alls ekki
að geta vísað til framtíðar. Þess
eru þó dæmi úr nútímamáli: Í
fyrramálið er að létta til (15.2.07);
Fyrirtækinu verður lokað ef það
er ekki að skila hagnaði (11.3.07)
og NN er að syngja á tónleik-
unum á morgun (21.3.07). —
Óþarft er að taka það fram að
dæmi þessi eru alveg einstök, um-
sjónarmaður minnist þess ekki að
hafa nokkurs staðar rekist á hlið-
stæður þeirra.
Úr handraðanum
Orðasambandið missa sjónar á
e-m/e-u er ýmist notað í beinni
merkingu eða óbeinni, t.d. (bein
merking): Lögregluþjónar sem
óðu á eftir [manninum] missti
fljótlega sjónar á honum (6.6.06)
og (óbein merking): missa sjónar á
markmiðum sínum. Í nútímamáli
gætir þess nokkuð að sagt sé
missa sjónar af e-m/e-u, t.d.: missa
ekki sjónar af hinum raunveru-
legu vandamálum (18.4.07). Hér
gætir ugglaust áhrifa frá sögninni
missa af e-u en slík málbeiting
styðst hvorki við málvenju né upp-
runa. — Til gamans má geta þess
að sjón vísar hér til ‘auga’ enda
var til afbrigðið missa auga á e-u,
t.d.: vér höfum misst auga á fram-
förum tímans (19. öld).
Til að unnt sé að
nota sögn í
orðasamband-
inu vera að +
nh. verður sá at-
burður eða
verknaður sem
hún vísar til að
vera afmarkaður
í tíma eða rúmi.
jonf@rhi.hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson
103. þáttur.
STEFNUYFIRLÝSINGU hinn-
ar nýju ríkisstjórnar hefur verið af-
skaplega vel tekið. Yfirlýsingin ber
með sér að ákveðið hefur verið að
halda áfram á sömu braut og síð-
ustu ár. Áfram verður unnið að því
að efla atvinnulíf og efnahag, sem
er grundvöllur þess að áfram verði
unnið að umbótum á
sviði velferðarmála.
Áframhaldandi
skattalækkanir
Margt mætti nefna
úr stefnuyfirlýsing-
unni, en sérstaklega
er rétt að vekja at-
hygli á nokkrum mál-
um sem hafa mikla
þýðingu. Fyrst ber að
nefna fyrirætlanir um
áframhaldandi skatta-
lækkanir, beinar og
óbeinar. Það er afar
mikilvægt að ekki
verði sofnað á verðinum í sam-
keppninni við aðrar þjóðir um höf-
uðstöðvar íslensku alþjóðafyr-
irtækjanna. Lækkun
fyrirtækjaskatts á kjörtímabilinu
er raunhæft markmið og til þess
fallið að renna enn styrkari stoðum
undir íslenskt atvinnulíf. Æskilegt
væri að fara með tekjuskatt fyr-
irtækja niður í 10% til að halda for-
skotinu í alþjóðlegum samanburði.
Sjálfstæðismenn munu svo að
sjálfsögðu halda áfram að færa rök
fyrir lækkun tekjuskattsprósent-
unnar þótt hennar sé ekki getið
sérstaklega í stjórnarsáttmálanum.
Í stjórnarsáttmálanum er einnig
fyrirheit um afnám stimpilgjalds
og lækkun beinna skatta á ein-
staklinga. Ennfremur er kveðið á
um endurskoðun á vörugjöldum og
virðisaukaskatti, en áríðandi er að
einfalda og lækka þá skatta, auk
þess að eyða misræmi
í gjöldum. Afnám al-
mennra tolla er raun-
hæf leið að því marki.
Aukið frelsi í land-
búnaðarmálum
Eflaust eru þeir
margir sem vænta
mikils af þessari rík-
isstjórn í landbúnarð-
armálum og ekki
verður betur séð en
að hún hyggist standa
undir þeim vænt-
ingum. Afdráttarlaus
fyrirheit stjórnarsátt-
málans um endurskoðun landbún-
aðarkerfisins, með aukið frelsi í
málaflokknum að leiðarljósi, er
fagnaðarefni. Fátt kæmi íslenskum
heimilum betur og skapar bændum
um leið ný tækifæri.
Umbætur í heilbrigðiskerfinu
Eitt mest spennandi verkefni
nýrrar ríkisstjórnar er á sviði heil-
brigðismála og víst er að mikil eft-
irvænting ríkir meðal sjálfstæð-
ismanna og allra þeirra sem vilja
breytingar til batnaðar í mála-
flokknum. Það er sérstakt ánægju-
efni fyrir sjálfstæðismenn að fá nú
tækifæri til að veita heilbrigð-
ismálunum forystu. Stjórnarsátt-
málinn gefur góðar vonir um stefn-
una með fjölbreyttari rekstri og
fjármögnun að leiðarljósi. Þetta er
reyndar í samræmi við það sem
báðir flokkarnir hafa haldið á lofti
undanfarin ár. Þess vegna má
vænta mikillar samstöðu um já-
kvæða þróun heilbrigðismála
næstu árin.
Jákvætt veganesti
Málefnasamningur nýrrar rík-
isstjórnar er mikilvægt og jákvætt
veganesti nýs meirihluta á Alþingi.
Um leið og málefnasamningurinn
er staðfesting þess hve vel hefur
verið haldið á málum á liðnum ár-
um gefur hann góð fyrirheit um að
áfram verði haldið á sömu braut.
Áfram á traustum grunni
Sigríður Ásthildur Andersen
skrifar um stefnuyfirlýsingu
nýrrar ríkisstjórnar
» Það er sérstaktánægjuefni fyrir
sjálfstæðismenn að
fá nú tækifæri til að
veita heilbrigðismál-
unum forystu.
Sigríður Ásthildur
Andersen
Höfundur er lögfræðingur og 1.
varaþingmaður Sjálfstæðisflokksins
í Reykjavíkurkjördæmi norður.
É
g held heimili í ná-
grenni við Hlemm í
Reykjavík. Þetta er
að mínu mati einn
besti staður borg-
arinnar til að búa á. Öll helsta
þjónusta er í göngufæri en ef
sækja þarf eitthvað lengra kemur
hjólið að góðum notum, já, eða einn
af þeim fjölmörgu strætisvögnum
sem stoppa í túnfætinum.
Auðvitað getur verið þreytandi
að stofuglugginn vísi út á umferð-
argötu en á móti kemur að svefn-
herbergi og eldhús snúa út í port
sem íbúar við þrjár götur deila.
Þar eru bílastæði, leikvöllur og
körfuboltavöllur og portið er venju-
lega hið líflegasta, sérstaklega á
góðum vor- og sumardögum.
En inn í þetta port kemur líka
fólk í leit að skjóli. Fólk sem hefur
ekki verið eins heppið og margt
annað og hefur jafnvel ekki stað til
að halla höfði sínu. Aldrei hef ég
orðið fyrir minnsta ónæði frá þess-
um hópi, eða orðið vör við að annað
fólk verði það, ef frá eru talin ang-
urvær óp sem heyrast eina og eina
nóttina með margra mánaða milli-
bili, álíka oft og rifrildi góðborgara
sem hafa fengið sér aðeins of mikið
neðan í því.
Fyrir nokkru voru gerðar miklar
endurbætur á strætisvagnastöðinni
við Hlemm. Þá var tekin ákvörðun
um að hætta að bjóða upp á salern-
isaðstöðu fyrir gesti og gangandi. Í
staðinn var komið upp nokkurs
konar sjálfsölum þar sem fólk get-
ur borgað fyrir afnot af klósetti.
Fyrir hinn almenna borgara skipti
þetta kannski ekki miklu máli,
nema þá vegna kortavæðing-
arinnar sem þýðir að það vantar
kannski hundrað krónur í vasann á
neyðarstundum. En breytingin
kom sannarlega niður á þeim hópi
fólks sem í gegnum tíðina hefur
leitað skjóls við Hlemm. Og þegar
fólk þarf að pissa, þarf það að
pissa. Ef það kemst ekki á klósett
á Hlemmi er lítið annað að gera en
að leita í næsta skjól. Þá verður
áðurnefnt port stundum fyrir val-
inu.
Ég hef svo sem ekki kippt mér
upp við það þótt fréttist af stöku
róna kasta af sér vatni í portinu
enda reyna þeir örfáu sem ég hef
haft spurnir af að láta sem minnst
fyrir sér fara. Sjónin sem blasti við
mér um daginn var þó öllu ófrýni-
legri.
Í göngum sem liggja inn í portið
og ég á leið um nær daglega hafði
einhver ógæfusamur maður haft
hægðir. Úrgangurinn lá ofan á
ræsi og augljóst að viðkomandi
hafði viljað skilja sem minnst eftir
sig.
Þetta var harkaleg áminning um
hvað neyð fólks sem ekki á í nein
hús að venda getur verið mikil og
þess vegna rifja ég þetta upp núna
þegar málefni heimilislausra eru
oft í fréttum vegna skorts á gisti-
rýmum fyrir þennan hóp fólks.
Allir sem þekkja til málefna
heimilislausra hafa fagnað mjög
þeirri löngu tímabæru fyrirætlan
borgaryfirvalda að koma á fót
tveimur tíu manna heimilum fyrir
heimilislausa. Hins vegar hafa
heyrst kröftug mótmæli frá hluta
nágranna mögulegs heimilis við
Njálsgötu, þá einkum vegna
barnanna í hverfinu og leikskóla
sem er steinsnar frá umræddu
húsi.
Án þess að vilja ætla nágrönn-
unum nokkuð illt sýnist mér and-
staða þeirra vera byggð á miklum
misskilningi, jafnvel fordómum í
sumum tilvikum. Einhvern veginn
virðist almennt talið að heim-
ilislaust fólk sé hættulegra en ann-
að fólk og að drukkið, heimilislaust
fólk sé líklegra til voðaverka en
annað drukkið fólk. Þá virðast
margir halda að heimilislausir
fíkniefnaneytendur séu mun hættu-
legri en aðrir fíkniefnaneytendur
sem halda til í fínustu hverfum um
allt land.
Misjafn sauður leynist að sjálf-
sögðu meðal heimilislausra en það
sama á við um alla þjóðfélagshópa.
Börnum stendur hins vegar mun
meiri ógn af útúrdrukknu fólki á
eigin heimili en af fyllibyttum á
götum úti, enda eru fyllibytturnar
oft svo slæmar til heilsunnar að
þær gætu varla gert flugu mein,
jafnvel þótt þær vildu.
Hvað nálægð við leikskóla varð-
ar þá eru í fyrsta lagi hverfandi
líkur á því að karlarnir sem leita
skjóls á Njálsgötu sjái nokkra
ástæðu til að angra leikskólabörn.
Í öðru lagi starfar á þessum leik-
skóla, eins og öðrum leikskólum,
fullorðið fólk sem ætti vel að vera
fært um að takast á við slíkt ef upp
kæmi.
Allir sem þekkja til þeirra at-
hvarfa sem rekin eru fyrir þau
okkar sem minnst mega sín vita að
þangað sækja fæstir í leit að partí-
um. Þangað sækir fólk í neyð sem
þarf mjög á hvíld að halda. Partíin
eru annars staðar.
Hluti af því að búa í samfélagi er
að þar er alls konar fólk, með alls
konar breyskleika og misgóða
heilsu. Sumir verða veikir, aðrir
ekki. Sumir nota áfengi og lyf, aðr-
ir leita af örvæntingu í ástarsam-
band eftir ástarsamband og enn
aðrir borða alltof mikið súkkulaði.
Sumir ná tökum á vandamálum
sínum og finna bata. Aðrir ekki.
Það vaknar enginn upp einn dag-
inn og ákveður að verða heim-
ilislaus, og flestir í þeirri stöðu
myndu aðspurðir eflaust segjast
hafa óskað sér annars. Fólk sem er
á götunni er fársjúkt, bæði andlega
og líkamlega. Veikindi þess eru þó
almennt ekki viðurkennd sem „al-
vöruveikindi“ og þess vegna eru
úrræðin fá. Í stað þess að vilja
þennan veika hóp burt úr augsýn
ættum við öll að leggjast á eitt við
að fjölga úrræðunum.
Vandamálin skapast ekki þegar
fólk hefur stað til að sofa á eða sal-
erni til að hafa hægðir í. Salerni á
Hlemmi og heimili við Njálsgötu
eru lausnin, ekki vandamálið.
Lausn,
ekki
vandamál
»Einhvern veginn virðist almennt talið að heim-ilislaust fólk sé hættulegra en annað fólk og að
drukkið, heimilislaust fólk sé líklegra til voðaverka
en annað drukkið fólk.
halla@mbl.is
VIÐHORF
Halla Gunnarsdóttir