Morgunblaðið - 23.11.2007, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 23. NÓVEMBER 2007 19
LISTAKONAN Karitas Jónsdóttir,
sem forðum bjó með Sigmari
sjóara, átti með honum börn og
buru en fórnaði ást og fjölskyldu
fyrir sjálfstæði og myndlist, hefur
nú snúið aftur. Í nýjustu bók sinni,
Óreiða á striga, heldur Kristín
Marja Baldursdóttir áfram að segja
okkur frá lífshlaupi þessarar stór-
brotnu konu. Bygging sagnanna er
sú sama og togstreita Karitasar
milli skyldu og frelsis heldur áfram.
Þegar sagan hefst er Karitas teikni-
kennari á Eyrarbakka og gengur
fram af forpokuðum kerlingunum
með háttalagi sínu. Hún kemst til
Parísar, kynnist hringiðu listar-
innar, fer til New York og hefur
getið sér gott orð þegar hún flytur
heim til Íslands eftir andlát móður
sinnar.
Þetta er mikil kvennasaga, eins
og Kristínu Marju er lagið, um
sterkar konur og sjálfstæðar. Þær
eiga sér drauma, leita hamingjunn-
ar hver með sínum hætti og eru
margar velktar í lífsins ólgusjó:
„… í hvert sinn sem sem konum
miðar áfram í baráttunni fyrir frelsi
sínu og sjálfstæði skella karlarnir á
stríði til að sýna yfirburði sína. Og
konurnar verða að einbeita sér að
því að vernda börnin fyrir ógnum
stríðsins, þær teygja sig ekki í völd-
in meðan börnin gráta af ótta eða
hungri. Frelsi þeirra er kýlt niður í
nafni móðurhlutverksins, karlinn
skammtar konunni peninga og hún
verður þræll hans“ (154) segir hin
franska Madame sem hefur lifað
tvær heimsstyrjaldir. Hjónakornin
Sigmar og Karitas, sem geta hvorki
verið sundur né saman, eiga margar
orðasennurnar og takast á um lífs-
gildin. Í einni rimmunni segir Karit-
as: „Ég væri víst
löngu orðin fræg
væri ég karlmað-
ur en í feðraveld-
inu hampa karlar
hver öðrum og
það versta er að
konurnar hampa
þeim líka, því ef
þær færu nú að
hampa hver ann-
arri, hver ætti þá
að sjá um þvotta þjóðarinnar?“
(363).
Persónurnar eru spriklandi af lífi,
augljóslega fulltrúar ýmissa gilda
og þjóðfélagshópa en þær eru
hvorki svarthvítar né klisjulegar.
Bjarghildur sveitarljómi sem flutti
á mölina er andstyggðin sjálf en um
leið er hún stórfyndin og örlög
hennar harmræn, Sigmar stendur
fyrir togaraútgerðina sem færði
þjóðarbúinu auð og afl, synirnir eru
karlrembur sem vilja hafa konur við
eldhúsbekkinn og ásaka foreldra
sína fyrir sjálfhverfu og eigingirni
en Silfá litla er fulltrúi ungu kyn-
slóðarinnar sem fer í kröfugöngu til
að heimta jafnrétti og ekkert múð-
ur. Samtölin eru afar vel skrifuð,
stíllinn er myndrænn og áreynslu-
laus, stundum er eins og maður sé
að horfa á kvikmynd og stundum er
eins og Salka Valka hafi stigið inn í
Dalalíf. Fjölmörg tákn skjóta upp
kolli í sögunni aftur og aftur, s.s.
vindur, dúfur og blautur þvottur
sem tákna mótlæti kvenfrelsisbar-
áttunnar, samstöðu kvenna og
skyldurnar sem lífið skaffar þeim. Í
lokin sitja eftir spurningar um
hvort frelsið hafi verið of dýru verði
keypt, hvort ástin sé það mikilvæg-
asta í lífinu og hvort konur þurfi
alltaf að velja milli skyldu og sköp-
unarþrár. Óreiða á striga er stór-
skemmtileg kvennasaga, mögnuð
samfélagslýsing og saga allra
þvottakvenna heimsins.
Þvottakonur heimsins
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Kristínu Mörju Baldursdóttur.
541 bls. Mál og menning 2007.
Óreiða á striga
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Kristín Marja
Baldursdóttir
FRAMARLEGA í skáldsögu
Ágústs Borgþórs Sverrissonar,
Hliðarspori, veltir önnur aðal-
persóna verksins, Daníel, fyrir sér
hvar dagar lífs hans hafi lit sínum
glatað:
„Þegar hann var ungur bjó and-
inn í ljóðum atómskáldanna og
fyndnu kynslóðarinnar, í suður-
amerískum skáldsögum; hann bjó í
gítarleik Hendrix, Zappa, Towns-
hend og Claptons, í progrokki Yes
og fusion-tímabili Miles Davis eða
jazzrokki Weather Report; hann
bjó í heimspeki Sartre, matreiddri í
einföldum endursögnum eða jafnvel
bara helstu frösunum; í frönskum,
þýskum og ítölskum mánudags-
myndum Háskólabíós; blýants-
teikningum á Mokka, regndropum
á rúðunni og slitróttu pári í vasa-
kompu.
Núna var ekki til neinn andi. […]
Efnið hafði algjörlega tekið yfir.“
(37)
Höfundur skáletrar orðin andi og
efni enda eru það þessar andstæð-
ur sem liggja söguefni hans til
grundvallar, yfirfærðar á hugleið-
ingar um framhjáhald og eðli þess.
Í Hliðarspori er sagt frá tveimur
giftum miðaldra karlmönnum,
Daníel og Árna,
sem báðir eru að
kljást við „gráa
fiðringinn“; þetta
breytingaskeið
karlmanna sem á
sér stað þegar
þeir horfast í
augu við að
hversdagsleg
efnishyggja hef-
ur borið æsku-
drauma andans ofurliði. Inn í líf
þeirra Daníels og Árna koma ungar
konur sem veita spennu inn í staðn-
aða og fyrirsjáanlega tilveru. Án
þess að ljóstrað sé upp um sögu-
þráð er óhætt að upplýsa að kjarni
frásagnarinnar snýst um framhjá-
hald. Hér er stefnt saman karli
sem heldur líkamlega (en ekki and-
lega) framhjá konunni sinni og öðr-
um sem lætur andlegt samband
nægja. Höfundur vill að lesendur
velti fyrir sér eðli framhjáhalds: Er
munur á þessu tvennu? Er fram-
hjáhald sem ekki er líkamlegt í
raun og veru framhjáhald – og öf-
ugt? Hvort er „betra“ (eða „verra“)
að halda framhjá í andanum eða
efninu?
Vera kann að hægt sé að kafa á
áhugaverðan hátt ofan í þessar
spurningar en mér finnst það ekki
takast hér, það er einfaldlega of
grunnt kafað og sagan er of enda-
slepp; framhjáhaldssamböndin sem
um ræðir eru of stutt á veg komin
til þess að afstaða aðalpersónanna
tveggja sé trúverðug. Endir bók-
arinnar er lýsandi fyrir þetta. Þar
eru í uppsiglingu spennandi átök á
milli persóna þar sem í fyrsta skipti
gæti reynt á siðferðisþrek þeirrar
persónu sem segist vera andlega
ástfangin (þó lesandi komist ekki
hjá því að efast um að þar sé annað
á ferðinni en þrá rithöfundar eftir
aðdáun og athygli). Sögunni lýkur
áður en til nokkurra átaka kemur.
Ágúst Borgþór Sverrisson hefur
getið sér gott orð fyrir smásagna-
skrif en hann hefur áður sent frá
sér fimm smásagnasöfn. Hliðarspor
er hins vegar frumraun hans á sviði
skáldsagnagerðar og niðurstaðan
er óhjákvæmilega sú að hann ræð-
ur ekki fullkomlega við formið. Það
kemur ekki eingöngu fram í efnis-
tökunum heldur einnig í stílnum
sem er mjög „köflóttur“; góðir og
slæmir kaflar skiptast á frásögnina
út í gegn. Hér kemur t.a.m. glögg-
lega í ljós hversu tölvupóstsam-
skipti geta verið óspennandi sem
bókmenntatexti. Styrkur höfundar
liggur hins vegar ekki síst í per-
sónulýsingum; lesandinn fær áhuga
á persónum en þarf því miður að
skilja of snemma við þær, of margt
er ósagt um þær flestar. Þegar allt
kemur til alls felst helsti veikleiki
sögunnar líklega í því að höfundur
beitir frásagnartækni smásögunnar
á form sem gerir aðrar og ólíkar
kröfur.
Andinn eða efnið?
BÆKUR
Skáldsaga
Eftir Ágúst Borgþór Sverrisson. Skrudda
2007, 149 bls.
Hliðarspor
Soffía Auður Birgisdóttir
Ágúst Borgþór
Sverrisson
TITILLJÓÐ ljóðabókar Gerðar
Kristnýjar, Höggstaður, prýðir
kápubakið og er rammlega kveðið
þótt ekki sé rímað. Ljóðstafir og
stuðlar mynda stríðan takt og
hrynjandi. Myndir ljóðsins eru
tengdar ógn og eyðileggingu: brú
og brunnir stöplar, kyndill í
krepptri hendi, hér er engum
þyrmt. Ljóðin eru þó flest friðsæl,
a.m.k. á yfirborðinu, og fjalla um líf-
ið og landið. Sorgin gerir aðför að
skáldinu, óvelkominn gestur kemur
í heimsókn en í skagfirskum kirkju-
garði ríkir sátt við líf og dauða. En
sums staðar læðist einhver óskil-
greindur uggur að: hafsbotn lætur
undan, stráin hópa sig saman, öskur
klýfur kyrrðina og skyndilega berst
vein í gegnum vængjaþyt.
Hefðin er ekki langt undan í ljóð-
unum, bæði hvað varðar form og
efni. Myndmálið er heildstætt, t.d. í
hinu ískalda Ættjarðarljóði (5) þar
sem sængurföt eru kvíði, drífa og
snjóbreiða. Vetur og myrkur ráða
ríkjum og persónugerð á stöku
stað, t.d. í Norður (7) og Við vatnið:
„Hvítir fyrir hærum / skríða hamr-
arnir / út úr nóttinni. / Grátt fyrir
járnum / ryður frostið veginn …“
(43).
Nótt (13) og Logn (42) lýsa ást
sem einkennist af öryggisleysi og
innilokun og margræð íronían, sem
Gerður Kristný er þekkt fyrir, birt-
ist víða, s.s. í Nótt:
… Ég sekk
um þúsund faðma
án þess að nokkur þeirra
nái á mér taki …
Nokkrar kunnar persónur koma
við sögu í listilegum ljóðum, t.d.
Egill Skalla-Grímsson, Hallgerður í
Laugarnesi og Helgi tattoo. Í ljóð-
inu Jónas er dulúðug stemning en
húmorinn ekki langt undan. Ljóðið
hefst í Danmörku og endar í Öxna-
dal, þjóðskáldið paufast peðfullt
upp þrepin sem urðu honum að ald-
urtila:
Útidyrnar opnast inn í hús
þar sem þoka leikur um þrepin
og tunglskinið strengist milli veggja
Nóttin er þungstíg
í þessu húsi
reikul í spori
en ratar samt heim
Bara að nú verði ekki sungið,
hugsar fólkið í húsinu
og festir aftur blund
Í dögun hrekkur það upp
við hrafna á þaki
þeir teygja sig
eins og tindar upp í himininn
(25)
Titill bókarinnar er margræður
líkt og á fyrri ljóðabókum Gerðar
Kristnýjar, Ísfrétt (1994) og Laun-
kofi (2000). Á þessari bók er engan
höggstað að finna, varla veikan
blett, ljóðin eru falleg, yfirveguð og
djúp, þau síast inn í hugann og
sveima þar eftir að lestri lýkur. En
listin tekur sinn toll, skáldið er
greinilega sárt eftir þung högg
skáldfáksins og í hjartanu dunar
hófatak hans.
„Með hófadyn í hjartastað“
BÆKUR
Ljóð
Eftir Gerði Kristnýju. 47 bls. Mál og
menning / Edda útgáfa 2007.
Höggstaður
Steinunn Inga Óttarsdóttir
Gerðuberg • www.gerduberg.is • sími 575 7700
GERÐUBERG
LEYNDARMÁLIÐ hans pabba
hefur undirtitilinn: „Bók handa
börnum með foreldravandamál“ og
svo sannarlega eiga systkinin, sem
eru aðalpersónur bókarinnar, við al-
varlegt foreldravandamál að stríða
og gildar það raunar einnig um
marga skólafélaga þeirra. Bókin
hefst þannig: „Flestar fjölskyldur
eiga sér leyndarmál. Hluti sem eng-
inn má vita um þær. Ég veit til
dæmis að stóri bróðir hans Davíðs í
mínum bekk er í fangelsi þó hann
haldi að enginn viti það. [...] Ég veit
líka að mamma hennar Hönnu
drekkur svo mikið af brennivíni að
enginn má koma heim til hennar
eftir klukkan átta á kvöldin nema
óeirðalögreglan.“ Af þessu mætti
ætla að á sé að bresta barnabók í
anda félagslegs raunsæis sem vin-
sælar voru á áttunda áratugnum,
ekki síst á Norðurlöndum. Því fer
þó fjarri, hér er um að ræða ærsla-
sögu þar sem ýkjur, fáránleiki og
gróteskur húmor ræður ríkjum.
Vandamálið sem systkinin eiga við
að stríða er heldur ekki neitt venju-
legt vandamál því það er fólgið í því
að faðir þeirra er mannæta!
Frásögnin í lögð í munn tólf ára
drengs en hann og systir hans eru
orðin langþreytt á þessum ósið föð-
ur síns og steininn tekur úr þegar
hann er næstum búinn að éta besta
vin þeirra, Bjössa börger. Faðirinn
er reyndar með lögguna Viðar
Hrafnsson (sem heitir reyndar Við-
ar Hreinsson á bls. 77), betur
þekktan sem Vidda nikótín, á hæl-
unum eftir að hafa gleypt kennara-
ófétið Magnús Marteins með húð og
hári. Systkinin grípa því til örþrifa-
ráða til að reyna
fá föður sinn til
að hætta þessu
leiða athæfi og
upphefst þá mik-
ið sprell sem
helst allt til bók-
arloka.
Margir þekkja
teikningar Þórar-
ins Leifssonar en
hann hefur
myndskreytt bækur, hannað bóka-
kápur og teiknað fyrir Morgunblað-
ið. Árið 2001 gaf hann út bókina Al-
gjört frelsi, ásamt Auði Jónsdóttur,
en Leyndarmálið hans pabba er
fyrsta frumsamda bókin hans. Bók-
in er að sjálfsögðu ríkulega prýdd
myndum eftir Þórarin og óhætt er
að segja að myndir og texti gegni
jafnveigamiklu hlutverki í bókinni.
Myndirnar, sem allar eru í lit, prýða
hverja opnu bókarinnar og munu
vera á sjöunda tug talsins.
Margt gott má segja um þessa
bók; sú blanda af ýkjum og hryllingi
sem ræður ferðinni ætti að höfða til
flestra krakka sem hafa náð þeim
þroska að skilja tvíræðni og sprell.
Hins vegar gæti verið dálítið erfitt
fyrir unga lesendur að greina á milli
alvöru og skops í bókinni því í bland
við ærslasöguna er í texta Þórarins
einnig að finna vísanir til alvarlegra
vandamála á borð við alkóhólisma,
heimilisofbeldi og einelti í skólum.
Hér gefst foreldrum tækifæri til að
lesa með börnum sínum og ræða
muninn á gríni og alvöru og hvenær
nauðsynlegt er fyrir börn að leysa
frá skjóðunni þegar kemur að
leyndarmálum hinna fullorðnu.
Fullorðnum ætti ekki að leiðast
lesturinn því persónulýsingar Þór-
arins eru víða bráðskemmtilegar og
tilvísanagrunnur bæði texta og
mynda þéttur.
Ærslasaga fyrir börn
BÆKUR
Barnabók
Eftir Þórarin Leifsson. Mál og menning
2007, 120 bls.
Leyndarmálið hans pabba
Soffía Auður Birgisdóttir
Þórarinn
Leifsson