Morgunblaðið - 07.12.2007, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 7. DESEMBER 2007 33
SAMTÖKIN Heilaheill stóðu
nýlega fyrir heilablóðfallsdegi.
Tilgangurinn var að vekja athygli
á heilablóðfalli og upplýsa um
áhættuþætti og algengustu ein-
kenni sjúkdómsins
Heilablóðfall er al-
gengasta orsök fötl-
unar á Vest-
urlöndum, önnur
algengasta ástæða
heilabilunar og
þriðja algengasta
dánarorsökin. Ný-
gengi (ný tilfelli á
hverja 100.000 íbúa á
ári) heilablóðfalls á
Vesturlöndum hefur
farið lækkandi frá
miðri síðustu öld.
Ekki er til einhlít
skýring á því en
breyttir lífshættir og betri og al-
mennari meðferð við háþrýstingi
á síðustu áratugum eiga þar hlut
að máli. Hins vegar er nauðsyn-
legt að gera sér grein fyrir því að
þeim sem fá heilablóðfall hefur
fjölgað og mun fjölga vegna
breytinga á aldurssamsetningu
vestrænna þjóða. Miklu fleiri ná
sjötugsaldri á Íslandi nú en fyrir
hálfri öld og líkur benda til þess
að meðalaldur þjóðarinnar fari
áfram hækkandi á næstu áratug-
um. Nú er talið að í Evrópu noti
sjúklingar með heilablóðfall að
jafnaði 10-20% bráðarúma
sjúkrahúsanna og fjórðung rúma
á langlegudeildum og hjúkr-
unarheimilum. Um fjórðungur
þeirra sem fá heila-
blóðfall er undir 65
ára aldri.
Heildarbyrði heila-
blóðfalls er mjög
mismunandi eftir
löndum. Í sumum
Austur-Evr-
ópulöndum er ný-
gengi tvisvar til
þrisvar sinnum
hærra en í þeim
löndum Vestur-
Evrópu þar sem það
er lægst. Dánarhlut-
fall (hlutfall sjúklinga
sem deyja fyrstu 28
dagana eftir áfallið) er einnig
mismunandi eftir löndum. Í sum-
um löndum Austur-Evrópu er
það allt að 50% en þar sem best
er í Vestur-Evrópu um 10-15%.
Sjúkdómurinn er talsvert vægari
á Norðurlöndum en í Austur-
Evrópu.
Þessar staðreyndir gefa hug-
mynd um hvílík byrði heilablóð-
fall er fyrir einstaklinga, að-
standendur og þjóðfélagið. Því
er ljóst að víðtækt forvarnar- og
fræðslustarf, ásamt greiningu og
meðferð þeirra sem fá heilablóð-
fall, er gríðarlega þýðingarmikið
fyrir einstaklingana og þjóð-
arhag. Ef ekki er spyrnt við fót-
um verða afleiðingar heilablóð-
falls stöðugt þungbærari og
kostnaðarsamari.
Mjög mikilvægt er að þeir sem
veikjast af heilablóðfalli leiti
strax á sjúkrahús. Það er enn
mikilvægara nú síðustu árin eftir
að farið var, í völdum tilvikum,
að beita sk. segaleysandi með-
ferð við blóðtappa í heilaslagæð.
Slíkri meðferð verður að beita
innan þriggja klukkustunda frá
því veikindi hófust. Helsta orsök
þess að sjúklingar koma seint á
sjúkrahús er að þeir eða að-
standendur þeirra gera sér ekki
grein fyrir einkennum heilablóð-
falls, þar eð lítið hefur verið gert
til að fræða almenning um vana-
legustu einkennin. Eftirfarandi
einkenni ættu flestir að kannast
við:
 Skyndileg máttminnkun öðr-
um megin í andliti, handlegg
eða fótlegg.
 Skyndilegir örðugleikar að
tala.
 Skyndilegir örðugleikar að
ganga, truflað jafnvægi.
 Skyndileg sjónskerðing á öðru
eða báðum augum.
Hafa ber í huga að sjúklingur
getur vaknað með þessi einkenni.
Þegar eitt eða fleiri þessara ein-
kenna koma skyndilega er rétt
að hringja á sjúkrabíl.
Meginástæður heilablóðfalls
eru tvær. Annars vegar blóðtappi
sem stíflar slagæð í heilanum og
verður þá drep í heilavef handan
stíflunnar. Hins vegar blæðing,
æð brestur og blóð þrýstist út í
heilavefinn og veldur skemmd-
um. Blóðtappi er níu sinnum al-
gengari en blæðing. Stundum er
talað um skammvinn blóðþurrð-
arköst (TIA) og er þá átt við ein-
kenni heilablóðfalls sem standa
skemur en 24 klukkustundir.
Slíkt ber að taka alvarlega og
bregðast við með viðeigandi
hætti til að fyrirbyggja, eftir því
sem hægt er, alvarlegra áfall síð-
ar.
Sjúklingar með heilablóðfall
voru skráðir á Borgarspítalanum
og síðar á Sjúkrahúsi Reykjavík-
ur á árunum 1996 til 2001. Út frá
þeim tölum sem þar fengust má
áætla að a.m.k. 600 einstaklingar
fái heilablóðfall hérlendis árlega.
Meðalaldur karla sem fengu
heilablóðfall var tæp 70 ár en
meðalaldur kvenna nokkrum ár-
um hærri. Karlar voru heldur
fleiri en konur. Heildarfjöldi, ald-
ur og kynjahlutfall virtist svipað
og lýst hefur verið á hinum Norð-
urlöndunum. Athyglisvert var að
70 til 80% sjúklinganna gátu út-
skrifast aftur heim eftir meðferð.
Um tíundi hluti alls hópsins
þarfnaðist vistunar á hjúkr-
unardeild eftir dvöl á spítalanum.
Rúmlega 10% létust meðan á
spítaladvölinni stóð vegna veik-
indanna. Þessar athuganir á af-
drifum heilablóðfallssjúklinga
benda til þess að sjúkdómurinn
sé frekar vægur hér á landi líkt
og á hinum Norðurlöndunum.
Heilablóðfall er algengur sjúk-
dómur sem þarfnast fleiri sjúkra-
rúma á hverjum tíma en nokkur
annar sjúkdómur. Hann getur
leitt til alvarlegrar fötlunar eða
dauða. Tilfellum mun fjölga á
komandi árum og áratugum með
hækkandi aldri þjóðarinnar. Nú
er hins vegar hægt að gera mikið
fyrir þá sem veikjast og bata-
horfur eru mun betri en áður.
Með átaki á sviði forvarna er
sannarlega hægt að hafa áhrif á
nýgengi sjúkdómsins. Hollt er að
hafa í huga að heilablóðfall er til-
tölulega vægur sjúkdómur á Ís-
landi.
Síðar verður meðferð þessara
sjúklinga á sérstökum heilablóð-
fallseiningum lýst.
Mikilvægt er að þekkja fyrstu
einkenni heilablóðfalls
Einar Már Valdimarsson
segir frá orsökum og
afleiðingum heilablóðfalls
»Helsta orsökþess að sjúkling-
ar koma seint á
sjúkrahús er að þeir
gera sér ekki grein
fyrir einkennum
heilablóðfalls.
Einar Már
Valdimarsson
Höfundur er læknir við Tauga-
lækningadeild Landspítalans.
FLESTIR vita hversu oft á að
fara til tannlæknis. Hins vegar vita
fæstir hversu oft á að fara til augn-
læknis, þrátt fyrir að augun séu svo
dýrmæt að í mörgum
rannsóknum hafi kom-
ið í ljós að sjónin sé
það sem við viljum síst
missa. Augun eru við-
kvæm líffæri en sem
betur fer er nú á dög-
um hægt að koma í
veg fyrir sjónmissi
vegna margra sjúk-
dóma sem á þau herja.
Til þess að sjúkdóm-
arnir uppgötvist þarf
að fara í heimsókn til
augnlæknis sem skoð-
ar augun með sér-
stakri smásjá, sem
kallast raufarlampasmásjá. Hver og
einn ætti að velja sinn augnlækni
sem fylgist með augunum reglulega
og getur þá borið saman nið-
urstöður á milli ára. Þetta mætti
kalla augnheilsugæslu, þar sem eitt
af því fáa sem heimilislæknar hafa
ekki tök á að sinna eru augnskoð-
anir. Lítið hefur farið fyrir umræðu
um augnheilsugæslu hér á landi en
víða erlendis hafa verið settar fram
skýrar reglur þar að lútandi. Í þess-
ari grein er farið yfir helstu ráð-
leggingar um augnheilsugæslu sem
hafa verið gefnar út af stærstu sam-
tökum augnlækna heims, Int-
ernational Council of Ophthalmo-
logy (ICOPH) og American
Academy of Ophthalmology (AAO).
Heilsa Íslendinga er góð. Við er-
um langlíf þjóð, tíðni burðarmáls-
dauða er lág og aðgangur að heil-
brigðisþjónustu almennt góður.
Gott starf hefur verið unnið á ýms-
um sviðum heilbrigðismála, svo sem
fræðslu á skaðsemi reykinga, nauð-
syn brjóstakrabbameinsskimunar,
aukin vitund á ristilkrabbameini
o.fl. Önnur svið hafa ekki fengið eins
mikla umfjöllun og er augn-
heilsugæsla þar á meðal. Einn sjúk-
lingur minna sagði eitt sinn: „Ég
nota augun mjög mikið“. Þetta varð
mér minnisstætt, ekki síst fyrir þær
sakir að við notum sennilega ekkert
skynfæra okkar jafnmikið og augun,
frá því við opnum þau á morgnana
þangað til við lokum þeim á kvöldin.
Allir nota því augun mjög mikið. Í
bókinni „Blindu“ eftir Jose Sara-
mago er fjallað um þjóðfélagsleg
áhrif þess að heims-
byggðin verður skyndi-
lega blind. Í þessari
bók koma glögglega
fram þau gríðarlegu
áhrif sem það hefur á
einstakling og um-
hverfi hans að missa
sjónskynjun. Við þurf-
um að hugsa vel um
þessi viðkvæmu líffæri.
Alls kyns sjúkdómar
geta herjað á þessar
dýrmætu perlur, sem
mælast einungis rúmir
tveir sentímetrar að
þvermáli. Margir
kannast við glákublinduna, sem
herjaði á allnokkra Íslendinga fram
á öndverða tuttugustu öld, þegar
framfarir í augnlækningum tók
miklum framförum og dró mjög úr
blindutíðni vegna gláku. Glákan er
þó hvergi nær horfin, hún lúrir
ávallt handan við hornið og ef ekki
er farið reglulega til augnlæknis
kann hún að valda óbætanlegum
skaða á augum. Hún ræðst fyrst og
fremst á sjóntaugarnar, kapalinn
sem tengir augað við heilann, og
skemmir þar taugafrumur sem ekki
geta myndast á ný. Einn dropi í
augun af glákulyfi á dag getur
hindrað sjónskerðingu og blindu, ef
nógu snemma er gripið inn í. Elli-
hrörnun í augnbotnum er annar
sjúkdómur sem herjar fyrst á
fremst á aldraða einstaklinga, eins
og nafnið gefur til kynna. Ellihrörn-
unin skemmir sjónhimnuna þar sem
skarpa sjónin býr. Með nýrri tækni
er hægt að hjálpa miklu fleirum en
áður var unnt. Því er mikilvægt að
fylgjast vel með augnbotnum með
reglulegum skoðunum hjá augn-
lækni. Ský á augasteini er ein al-
gengasta orsök sjóndepru hér á
landi. Augasteinsaðgerðir eru orðn-
ar að algengustu aðgerðum á
mannslíkamanum hér á landi og
taka ekki nema 10 mínútur í fram-
kvæmd. Þessar aðgerðir má fram-
kvæma hvort sem er innan eða utan
spítala og vinnur heilbrigðisráðu-
neytið nú að því að útrýma biðlist-
um í aðgerðina með því að heimila
aðgerðirnar utan spítala. Fjöldi
annarra augnsjúkdóma er ótalinn
hér, en með reglulegu augneftirliti
má stundum afstýra sjónskerðingu
og jafnvel blindu. Margir hafa
þjáðst af þurrum augum og hvarma-
bólgu í fjölda ára sem gæti verið til-
tölulega einfalt að bæta úr. Vert er
og að geta þess að aðrir líkamlegir
sjúkdómar, s.s. hár blóðþrýstingur,
MS-sjúkdómur og sykursýki, grein-
ast oft fyrst hjá augnlæknum, áður
en viðkomandi hefur orðið var við
einkenni annars staðar í líkamanum.
Augnlæknar gegna lykilhlutverki
við varðveislu augnheilsu. Nauðsyn-
legt er að einstaklingar hugi vel að
augnheilsu sinni og fari reglulega til
augnlæknis.
Hér fylgja ráðleggingar al-
þjóðlega augnlæknaráðsins
(ICOPH) og amerísku augnlækna-
samtakanna (AAO) um hversu oft
einstaklingar eigi að fara til augn-
læknis:
Undir 40 ára aldri: Á 5-10 ára fresti
40-54: 2-4 ára fresti
55-64: 1-3 ára fresti
65 ára og eldri: 1-2 ára fresti
Að sjálfsögðu ber að hafa sam-
band við augnlækni sem fyrst ef
eitthvað kemur upp á, s.s. missir
sjónar, aflögun á línum, flygsur,
glampar, verkir í augum, aðskota-
hlutstilfinning, roði og tvísýni.
Settu augun í öndvegi og farðu
reglulega til augnlæknis.
Hversu oft á að fara
til augnlæknis?
Augnheilsugæsla er
sjálfsögð segir Jóhannes
Kári Kristinsson
» Við þurfum að hugsavel um þessi við-
kvæmu líffæri. Alls kyns
sjúkdómar geta herjað á
þessar dýrmætu perlur,
sem mælast einungis
rúmir tveir sentímetrar
að þvermáli.
Jóhannes Kári
Kristinsson
Höfundur er augnlæknir.
ÞAU ánægjulegu tíðindi bárust
nýlega frá Sameinuðu þjóðunum að
Íslendingar væru í efsta sæti á lífs-
kjaralista samtakanna, Human
Development Report
2007. Í þessu sam-
bandi var þó sér-
kennilegt að heyra til
sumra þingmanna,
bæði í ræðu og riti,
blanda Evrópu-
umræðunni á Íslandi
inn í þennan árangur.
Staðreyndin er nefni-
lega sú að það hefur
lítil áhrif á röðun á
þennan lista hvort Ís-
land er fullgildur með-
limur í Evrópusam-
bandinu eða ekki.
Lífskjaravísitala
Sameinuðu þjóðanna
notar þrjá mælikvarða
til að meta árangur.
1. vísitölu langlífis
sem nýfædd börn eiga
í vændum.
2. vísitölu mennt-
unar sem ræðst að
einum þriðja af full-
orðinsfræðslu og
tveimur þriðju af sam-
anlagðri skólasókn á
öllum skólastigum.
3. vísitölu kaupmáttar þjóð-
artekna á mann.
Evrópusambandið er samstarf
sjálfstæðra ríkja sem hafa ákveðið
að vinna náið saman á ákveðnum
sviðum, meðal annars í atvinnu- og
efnahagsmálum. Í þessum mála-
flokkum þurfa löndin að lúta ákveð-
inni yfirstjórn ESB. Hins vegur
kemur Evrópusambandið lítið ná-
lægt uppbyggingu á heilbrigðis- og
menntamálum í aðildarlöndunum
nema þá óbeint í gegnum samstarf í
gegnum mennta- og lýðheilsuáætl-
anir sambandsins. Það er því ljóst
að tveir fyrstu mælikvarðar S.Þ. á
lífskjaralistanum hafa lítið sem ekk-
ert með Evrópusambandsaðild að
gera.
Þátttaka Íslands í Evrópusam-
runanum, þá sérstaklega aðild okk-
ar að EES, er að flestra mati einn
lykilþátturinn í þeirri miklu lífs-
kjaraaukningu sem átt hefur sér
stað á Íslandi und-
anfarin ár. Þó hafa
margir hagfræðingar
og forráðamenn í ís-
lensku atvinnulífi bent
á að ójafnvægi í hag-
kerfinu og að örmyntin
króna skapi óþarfa
flækjustig og dragi þar
með úr verðmæta-
sköpun hér á landi.
Þórarinn G. Pétursson,
hagfræðingur hjá
Seðlabanka Íslands,
hefur meðal annars
birt rannsóknir sem
sýna að aðild Íslands
að Evrópusambandinu
og upptaka evru myndi
auka þjóðarframleiðslu
um 4% og erlend við-
skipti um 12%.
Þetta sýnir, þvert á
fullyrðingar margra
andstæðinga Evrópu-
sambandsaðildar á Ís-
landi, að það myndi
hafa jákvæð efnahags-
leg áhrif á Íslandi að
ganga í ESB. Innganga
í sambandið myndi því eingöngu
styrkja stöðu okkar á toppi lífs-
kjaralista Sameinuðu þjóðanna.
Svarið við fyrirsögn minni á þessari
grein liggur því í augum uppi. Aðild
að Evrópusambandinu hefur lítið
sem ekkert með ungbarnadauða að
gera. Með sömu rökum og þessir
þingmenn hafa beitt mætti einnig
færa sönnur á að fjarvera Íslands
úr Alþjóðakjarnorkumálastofn-
uninni hefði tryggt okkur fyrsta
sætið á lífskjaralista Sameinuðu
þjóðanna!
Mun ungbarna-
dauði aukast við
inngöngu í ESB?
Andrés Pétursson
skrifar um lífskjör
Andrés Pétursson
» Árangur á lífskjaralista
Sameinuðu
þjóðanna hefur
lítið sem
ekkert með
Evrópusam-
bandsaðild
að gera.
Höfundur er formaður
Evrópusamtakanna.