Morgunblaðið - 02.06.2008, Blaðsíða 12

12 MÁNUDAGUR 2. JÚNÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Á gervifótum Suður-afríski hlauparinn Oscar Pistorius missti báða fætur í æsku en hyggst taka þátt í Ólympíuleikunum í ágúst.
Ein af nýju greinunum sem hafa verið aðnema land í háskólum heimsins er fötl-unarfræði sem kennd hefur verið í fjög-ur ár í félagsvísindadeild Háskóla Ís-
lands. Frá næsta hausti verður boðið upp á
meistaranám í henni og rennur umsóknarfrestur út
5. júní, auk þess er hægt að stunda diplómanám
með starfi. Dr. Rannveig Traustadóttir prófessor
segir að greinin sé í sama flokki og þær sem snúa
að öðrum jaðar- eða minnihlutahópum. Kvenna- og
kynjafræði hafi verið leiðandi á þeim vettvangi en í
kjölfarið hafi m.a. komið greinar eins og hinseg-
infræði, um málefni samkynhneigðra.
Oft hafi umræddir hópar verið skilgreindir á nei-
kvæðan hátt í eldri fræðum, samkynhneigðir sagðir
sjúkir og syndugir, konur taldar heimskar, svartir
frumstæðir, fatlaðir afbrigðilegir. Fötlunarfræði
eigi að skapa nýja og raunsanna sýn, nota gagn-
rýna og róttæka nálgun á þær skilgreiningar sem
áður hafi verið notaðar. Einhliða læknisfræðileg
nálgun sé að verða gjaldþrota stefna.
„Hópurinn sem sækir námið hjá okkur er fjöl-
breyttur,“ segir Rannveig. „Þarna er mikið af fólki
sem starfar í málaflokknum og hefur þegar farið í
gegnum nám sem er meira klínískt, þau hafa lært
þroskaþjálfun, sérkennslu, hjúkrunarfræði, iðju-
þjálfun, sjúkraþjálfun og félagsráðgjöf. Fötl-
unarfræði var ekki til hér þegar þetta fólk var í sínu
námi en margir koma og bæta þessu við sig, vilja fá
þetta félagslega sjónarhorn. Og við bjóðum vel-
kominn þennan fjölbreytileika enda er þetta þver-
fagleg grein. Einnig kemur til okkar talsvert af
fólki sem tengist fötluðu fólki persónulega. Sumir
nemendur eru jafnvel sjálfir fatlaðir en eins er hér
fólk sem á fatlaða ættingja.
Erfiðleikar með rætur í umhverfinu
Nú er almennt orðið viðurkennt að erfiðleikar sem
fatlaðir kljást við eiga sér að miklu leyti rætur í um-
hverfinu, áherslan er meira og meira á þennan fé-
lagslega þátt og þar kemur fötlunarfræðin inn. Nú
er ekki bara sagt: „Þú færð ekki vinnu vegna fötl-
unar“ heldur spurt: „Hvaða hindranir eru á vinnu-
markaðnum sem koma í veg fyrir að þú fáir vinnu?
Eru það fordómar gegn þér, tröppur svo að þú
kemst ekki inn í húsið, vantar einhver hjálpartæki?
Ég hitti ungan mann í gær, hann er mikið hreyfi-
hamlaður en er farinn að vinna í stórverslun. Hann
fylgist með öryggismyndavélunum. En það þarf
smá útsjónarsemi til að láta sér detta þetta í hug.“
– En sýna stofnanir og sérfræðingar sem sinna
fötluðum þessari nýju nálgun mikinn áhuga?
„Við höfum átt gott samstarf við Stefán Hreið-
arsson, lækni og forstöðumann Greiningarstöðvar
ríkisins, og fleira fólk sem tengist stöðinni. Við höf-
um haldið meðal annars fyrirlestra fyrir starfsfólk
stöðvarinnar. Þó að við séum með þessa félagslegu
nálgun leggjum við auðvitað áherslu á að fatlaðir fái
góða heilbrigðisþjónustu, hún er lykilatriði fyrir þá
og við erum alls ekki á móti læknisfræðinni!“
Rannveig segir að reynt sé að tengja námið sem
best við veruleikann og athuga hvernig menningin
mótar hugmyndir okkar um fatlað fólk. „Við lesum
úr því sem okkur stendur til boða í menningunni.
Hvaða ímyndir sjáum við? Hvernig er þetta með
skúrkinn? Hann er mjög oft fatlaður, lítum bara á
spennumyndirnar um James Bond. Þannig eru
okkur send skilaboð um það hver sé vondur og við
lærum þessi viðhorf alveg áreynslulaust. En við
þekkjum líka forvitnileg og jákvæð viðhorf í göml-
um bókmenntum. Í Hávamálum stendur: haltur
ríður hrossi, rekur fé handarvana. Þar er dregið
fram hvernig maður geti lagt sitt af mörkum þrátt
fyrir fötlun. Það má því segja að fötlunarfræðin eigi
sér djúpar rætur! En því miður er neikvæða
ímyndin mun algengari og hún gengur aftur í bók-
menntum og dægurmenningu nútímans.
Ímyndir í menningu
Við tökum fyrir nýjar bækur, tökum reynslusögur
og fleira inn í námið, fjöllum um fréttir, t.d. af
dvergakasti og annað sem snertir viðhorf til fatl-
aðra í samfélaginu. Núna í vetur tókum við fyrir
sýninguna Undrabörn í Þjóðminjasafninu. Við
reynum að gera nemendur okkur læsa á það hvern-
ig fatlaðir birtast, gera nemendur næma fyrir þess-
um ímyndum. Þær skipta svo miklu máli af því að
þær viðhalda og ítreka oft neikvæðan skilning á
fötluðu fólki og hlutverkum þess.Þau Hanna Björg
Sigurjónsdóttir, sem vinnur með mér við deildina,
og Ármann Jakobsson íslenskufræðingur hafa
skrifað grein um það hvernig fötlun birtist í sjón-
varpsþáttum, kvikmyndum, bókmenntum og ann-
arri fjöldamenningu. Þau eru nú að vinna að grein
þar sem fjallað verður um fötlun í íslenskum þjóð-
sögum með sérstakri áherslu á umskiptingasögur.
Sögurnar ganga mikið út á það hvernig maður geti
losað sig við umskiptinginn. Þau Hanna Björg og
Ármann spyrja í þessu sambandi áleitinna spurn-
inga, t.d. um valdar fóstureyðingar, þegar gölluðum
fóstrum er eytt, t.d. hvort við séum ennþá að reyna
að losa okkur við umskiptingana.“
– Neikvæðnin seytlar líka inn í vitund fatlaðra?
„Já og margir vilja jafnvel greina á milli annars
vegar fötlunarinnar sem er þetta félagslega og
skerðingarinnar hins vegar, þ.e. þess líkamlega eða
andlega sem snýr að einstaklingnum. „Fötlunin er
sköpuð af umhverfinu og leggst ofan á skerðingu
mína,“ segja sumir fatlaðir einstaklingar. Og fatlað
fólk lærir ósjálfrátt að hugsa á sömu nótum, lærir
sömu fordómana um fötlun og aðrir í þjóðfélaginu,
að það geti ekki unnið, geti ekki hitt og þetta. Hluti
af rannsóknum fötlunarfræðinga snýr einmitt að
sjálfskilningi fatlaðra barna og fullorðinna.“
Rannveig segir að ekki sé til klár skilgreining á
hugtakinu fötlun. „Af hverju skilgreinum við svona
fjölbreytileika sem fötlun? Við setjum líka spurn-
ingarmerki í fræðunum við það hvað sé normalt,
eðlilegt. Oft tölum við í kennslunni um ofurvald
hins „eðlilega þroskaferils“ sem er bara mannanna
smíð. Við höfum smíðað kenningu sem útlistar hvað
sé eðlilegt. Þetta eru ekki náttúrulögmál, þetta eru
mannasetningar, eins og setning laga. Það er hægt
að breyta þessum kenningum, hægt að „lækna“
fjölda manns með því að breyta bara þroskakenn-
ingum um frávik. Því þrengra sem við skilgreinum
hvað sé eðlilegt þeim mun fleiri verða fatlaðir og
þeim mun fleiri börn fá stimplun og neikvæða at-
hygli.“
Ill meðferð og geðsjúkdómar
– En hvernig birtist þessi nýja nálgun fötlunar-
fræðinnar þegar fjallað er um geðsjúka?
„Hún dregur auðvitað mjög skýrt fram hvað fólk
með geðraskanir þarf að berjast mikið við fordóma
í umhverfinu. Það er mikið gert af því að rannsaka
geðsjúkdóma út frá líffræðilegu þáttunum en nú er
verið að draga fram hvað ýmislegt í umhverfinu
getur spilað stóran þátt í geðheilbrigði. Áföll í
bernsku geta átt stóran þátt í að fólk verði síðar að
takast á við geðræna erfiðleika, Breiðavíkurdreng-
irnir eru gott dæmi um það.“
kjon@mbl.is
Morgunblaðið/G.Rúnar
Rannveig Traustadóttir, prófessor við H. Í.
Markmið fötlunarfræði er að
þróa nýjan skilning: fötlun sé
ekki síður félagslegt fyrirbæri
en læknisfræðilegt. Nú er hægt
að ljúka meistaragráðu í grein-
inni við Háskóla Íslands. Krist-
ján Jónsson ræddi við Rann-
veigu Traustadóttur prófessor.
Í HNOTSKURN
»Dr. Rannveig Traustadóttir og dr. HannaBjörg Sigurjónsdóttir starfa við Rann-
sóknasetur í fötlunarfræði.
»Grunnur var lagður að fötlunarfræði semsérstakri grein fyrir fáeinum áratugum og
hefur einkum haslað sér völl í enskumælandi
löndum og Skandinavíu.
»Alls tengjast sjö manns fötlunar-fræðikennslunni við Háskóla Íslands og
Rannsóknarsetrinu, tveir háskólakennarar,
einn doktorsnemi og tveir verkefnisstjórar,
vefstjóri og erlendur gestafræðimaður.
»Um er að ræða þverfaglega grein og írannsóknum hérlendis er m.a. kannað
hvernig fjallað er um fatlaða í bókmenntum,
listum og dægurmenningu. Unnið er að grein
þar sem þáttur umskiptinga í íslenskum þjóð-
sögum er rannsakaður. Sögur um þá þekkjast
í mörgum löndum.
Umskiptingar nútímans?
» „Því þrengra sem við skil-
greinum hvað sé eðlilegt, þeim
mun fleiri verða fatlaðir og þeim
mun fleiri börn fá stimplun og
neikvæða athygli.“
BÚAST má við vöruskorti fram eft-
ir vikunni vegna skemmda á búnaði
í starfsstöð MS á Selfossi í jarð-
skjálftunum á fimmtudag. Starf-
semin á Selfossi verður rekin með
takmörkuðum afköstum fram eftir
vikunni eða þar til viðgerðir hafa
farið fram. Einkum eru það skyr-
tegundir sem má búast við skorti á.
Skortur á skyri
vegna skjálftanna
SALA mjólkurafurða undanfarna
12 mánuði hefur gengið vel. Hjá
samlögum innan vébanda SAM er
sala á próteingrunni 116.483.043
lítrar og hefur aukist um 2,2% á
tímabilinu.
Fitusalan er áfram á fljúgandi
ferð, síðasta árið nemur hún
110.599.890 lítrum, sem er aukning
um 4,8%. Munur á mjólkur- og fitu-
sölu hefur ekki verið jafnlítill um
árabil en fyrir ekki löngu var hann
yfir 10 millj. lítra.
Aukning er í öllum vöruflokkum
nema drykkjarmjólk og skyri. Ost-
ar sýna mesta aukningu, 6,9%, og
viðbitið kemur þar á eftir með 6,1%
aukningu, þar af er 9,7% aukning í
sölu á smjöri.
Góð sala
mjólkurafurða
ÁRNI M. Mathiesen fjármálaráð-
herra hefur skipað Rósu Helgu Ing-
ólfsdóttur til að gegna embætti
skattstjóra á Skattstofu Vest-
fjarðaumdæmis frá 1. júlí nk. til
fimm ára.
Rósa lauk B.Sc. í viðskiptafræði
frá Háskólanum á Akureyri árið
2006. Hún hefur starfað á Skatt-
stofu Norðurlandsumdæmis vestra
frá árinu 1995, fyrst sem þjónustu-
fulltrúi í staðgreiðsludeild og svo
sem deildarstjóri tekjuskatts-
deildar.
Alls bárust fjórar umsóknir um
starfið.
Skipuð skattstjóri
á Vestfjörðum
MEIRA en helmingur landsmanna,
eða 54%, telur fjárhagsstöðu sína
hafa versnað á undanförnum mán-
uðum, að því er fram kemur í nýj-
um Þjóðarpúlsi Gallup.
Capacent Gallup kannaði áhrif
samdráttar í efnahagslífinu og
gengislækkunar íslensku krón-
unnar á fjárhagsstöðu almennings.
Um 13% töldu fjárhagsstöðu sína
hafa batnað en þriðjungur svar-
enda (33%) taldi hana hvorki hafa
batnað né versnað. Merkja mátti
mun milli aldurshópa og virtust al-
mennt þeir sem eldri eru telja fjár-
hagsstöðu sína hafa versnað frem-
ur en þeir sem yngri eru.
51% ætlar til útlanda
Gallup kannaði áform almennings
um ferðalög innan lands og utan. Í
ljós kom að 51% landsmanna hafði
áformað ferðir til útlanda en þriðj-
ungurinn af þeim ætlaði einnig að
ferðast í sumarleyfinu um Ísland.
Kannað var hvort gengisþróun
íslensku krónunnar hefði haft áhrif
á ákvarðanir um utanlandsferðir í
sumar. Gengisþróunin hafði ekki
haft nein áhrif á 62% svarenda en
38% sögðu hana hafa gert það. Af
þeim sem svöruðu spurningunni
játandi sögðust 30% hafa hætt við
áform um utanlandsferðir en 19%
kváðust hafa stytt ferðir sínar eða
dregið úr umfangi þeirra með öðr-
um hætti.
Margir finna fyrir
samdrættinum