Morgunblaðið - 12.10.2008, Page 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2008 11
aðrar Evrópuþjóðir. Ég tel hins vegar að
það hafi að undanförnu komið í ljós, að á
þessum reglum eru mjög veigamiklir ann-
markar. Stjórnvöld, bæði í Bandaríkjunum
og Evrópu, munu þegar þessu slotar ráðast
í miklar umbætur varðandi reglurnar hjá
þeim og það munum við að sjálfsögðu einnig
gera.
Það þarf að breyta ýmsu hjá okkur. Það
þarf að setja mjög skýrar reglur um eign-
arhald og krosseignarhald, til dæmis um
það að hlutabréf í bönkum séu veðsett í öðr-
um bönkum, til tryggingar fyrir kaupum á
hlutabréfum í bönkunum sjálfum. Það þarf
að setja reglur um aðild eignarhaldsfélaga
að atvinnurekstri. Þessar reglur þurfa allar
að vera mjög hnitmiðaðar og veita það að-
hald sem nauðsyn krefur.
Hörmulegasta gatið í þeim reglum sem
nú gilda er að mínum dómi það að bönkum
var gert það kleift að lofa ábyrgð ríkisins í
gegnum Innlánstryggingasjóð á sparireikn-
ingum sem komið var upp erlendis.
Það er gríðarlegt vandamál sem er búið
að búa til þar, en það hafa íslensk stjórn-
völd ekki gert, þó svo að það séum nú við
sem þurfum að takast á við þann vanda sem
er fyrir hendi og er ástæðan fyrir þeim deil-
um sem við eigum í við okkar gömlu vini á
Bretlandi.“
– Gátum við ekki séð það fyrir að eitthvað
svona gat gerst þegar farið var af stað með
Icesave í Bretlandi og síðar hjá Kaupþing
Edge?
„Þessir reikningar eru leyfilegir samkvæmt
EES-reglunum, en tryggingin á þeim fer eftir
því hvort starfsemin er rekin í útibúi eða dótt-
urfélagi. Við ræddum ítrekað við forsvars-
menn Landsbankans um að koma þessari
starfsemi í breskt dótturfélag og þar með
undir breska ríkisábyrgð. Því miður hafði ekki
verið gengið frá þessu í tæka tíð. Þá spyrja
eflaust einhverjir hvers vegna ríkisstjórnin
hafi ekki knúið fram þá breytingu en það eru
auðvitað takmörk fyrir því hversu mikið rík-
isstjórnin getur fyrirskipað einkafyrirtækjum
hvað varðar þeirra innri málefni og skipulag.
Bankarnir sáu sér þarna leik á borði til
þess að treysta sína fjáröflun og misstu þetta
á endanum út úr höndunum á sér, með skelfi-
legum afleiðingum.“
– Hvað telur þú að forystumenn Sjálf-
stæðisflokksins hafi gert rangt á und-
anförnum tuttugu árum, í sambandi við það
að koma böndum á frelsið?
„Ég tel að í grunninn höfum við verið
með eftirlitskerfi, sem ætti að duga, en ég
rakti hér áðan fyrir þér nokkur vandamál
sem hafa komið upp og við þurfum að lag-
færa. Sömu sögu má segja um Samkeppn-
iseftirlitið. Í mörgum atvinnugreinum eru
mjög fá fyrirtæki starfandi, sem gerir það
að verkum að Samkeppniseftirlitið þarf að
vera þeim mun virkara. Svo er það auðvitað
líka þannig að ýmis fyrirtæki hafa við ein-
hverjar aðstæður gengið á lagið. Um það
höfum við ákveðin dæmi, en í okkar þjóð-
félagi, þar sem nálægð er mikil á milli
manna, hefur reynst erfitt að fylgja eftir
ströngum reglum og harkalegum refsingum
þegar menn hafa farið út af sporinu. Það
má vel vera að við þurfum að herða viðurlög
við brotum, sem bæði Fjármálaeftirlitið og
Samkeppniseftirlitið komast á snoðir um.
En það bíður þá lagabreytinga og leysir
ekki úr þeim vanda sem nú er við að fást.“
Efla eftirlitsstofnanir
– Er ekki komið á daginn að það þarf að
stórefla eftirlitsstofnanir íslensks þjóðfélags
í dag – eftirlitsstofnanir sem oft á tíðum
virðast helst vera til málamynda en ekki
raunverulegs aðhalds og eftirlits?
„Þær hafa ekki verið til málamynda en ég
get tekið undir það heilshugar að það þarf
að efla eftirlitsstofnanir. Það er t.d. þegar
búið að leggja fram frumvarp um að efla til
muna starfsemi Fjármálaeftirlitsins með
auknum fjárveitingum.“
– Margir hafa haldið því fram að Davíð
Oddsson, forstöðumaður einnar eftirlits-
stofnunar, Seðlabankans, hafi um langa hríð
verið lagður í einelti af ákveðnum fjöl-
miðlum, þingmönnum stjórnarandstöðunnar
og þingmönnum úr röðum samstarfsflokks
ykkar, Samfylkingarinnar.
Hvernig á Seðlabankinn að rækja sitt
hlutverk við þessar aðstæður?
„Það er augljóslega erfiðara fyrir Seðla-
bankann að rækja sitt hlutverk en það væri
ef stjórn bankans sæti á fullkomnum frið-
arstóli. Ég tel mjög rangt og villandi að
persónugera þau viðfangsefni og þau miklu
vandamál sem ríkisstjórnin, Seðlabankinn,
Fjármálaeftirlitið og ótalmargir aðrir eru
nú að kljást við í persónum þeirra ein-
staklinga sem nú sitja í stjórn Seðlabank-
ans.“
– Kostaði þessi skortur okkar á raunveru-
legu eftirliti, aðhaldi og reglugerðarverki
okkur ekki óhemju mikið?
„Það er auðvelt að vera vitur eftir á og
segja má að umhverfi og regluverk fjár-
málakerfisins bæði hér og í Evrópu hafi
ekki verið hugsað út frá því að allt hið
versta myndi gerast og það nánast allt í
einu.
Hins vegar verður í þessu samhengi að
vekja athygli á því að skuldsetning bank-
anna í útlöndum, sem er helsta orsök
vandamálanna sem við glímum við nú, var
ekki eftirlitsstofnununum að kenna. Bank-
arnir störfuðu innan þeirra laga og reglna
sem í gildi eru, en tefldu aftur á móti mjög
djarft í sinni starfsemi erlendis og tóku
mikla áhættu. Margt af því gekk mjög vel
og ég vil líka benda á að á meðan allt lék í
lyndi skiluðu bankarnir mjög góðri afkomu.
Það kom ekki í ljós fyrr en þrengdist að
að bankarnir réðu ekki við hinar miklu
skuldir sínar. Við stóðum frammi fyrir
stórri og erfiðri spurningu: Á þjóðin að
borga þær skuldir sem bankarnir hafa
stofnað til? Eigum við að skattleggja kom-
andi kynslóðir til þess? Eigum við að leggja
þær risavöxnu byrðar á börnin okkar? Þetta
er hin stóra spurning sem við stóðum
frammi fyrir.
Íslenska ríkið, sem er nánast skuldlaust,
mun að sjálfsögðu standa í skilum eins og
það hefur ævinlega gert. Ég held því að
þegar við komumst í gegnum þetta gjörn-
ingaveður munum við að mörgu leyti standa
sterkari eftir sem þjóð. Við munum, eftir
því sem fært er, gera upp okkar skulda-
bagga og eftir það, munum við horfa fram á
veginn, á grundvelli okkar atvinnuvega, með
það að leiðarljósi að bæta lífskjör Íslend-
inga.
Það er komið á daginn, ólíkt því sem
margir töldu, að Íslendingar höfðu ekki sér-
staka sérgáfu á sviði alþjóðlegra fjármála-
viðskipta.
Þetta gekk vel á meðan allt lék í lyndi.
Menn voru duglegir, útsjónarsamir og að
mörgu leyti flinkir, en því miður voru menn
líka á köflum glannalegir og áhættusæknir
um of. Eftir á má segja sem svo að menn
hafi verið óvarkárir í að taka öll þessi lán
án þess að gera ráð fyrir því að skollið gæti
á slíkt fárviðri í fjármálaheiminum sem nú
hefur orðið.
Það er að vísu atburður sem gerist mjög
sjaldan. Þetta er mesta kreppa sem skollið
hefur á frá því 1914, eins og ég hef áður
sagt. Að því leyti til gátu hvorki banka-
mennirnir né stjórnvöld séð þetta fyrir. Það
eru atburðir úti í heimi sem verða til þess
að lokum að öll sund lokast.
Í dag getum við auðvitað sagt að menn
hefðu mátt vera gætnari og eftirlitskerfið
öflugra og skilvirkara, en það hjálpar okkur
þó lítið í þeim vanda sem við nú erum að
glíma við.“
– Hafa ríkisstjórn og Seðlabanki áætlað
hversu miklu áfalli ríkissjóður verður fyrir
vegna skuldbindinga erlendis sem falla á
ríkissjóð?
„Nei, slíkar áætlanir liggja ekki fyrir enn.
Við gerum ráð fyrir því varðandi tryggingar
innstæðna innanlands, sem við höfum lofað
að tryggja að fullu, að ekki muni reyna
neitt sérstaklega mikið á það því það verði
gengið þannig frá málum að bankarnir geti
gert upp við innstæðueigendur.
Við höfum sett það mál í algjöran forgang
og ég á ekki von á því að það verði þungur
baggi á ríkissjóði.
Við munum hins vegar þurfa að endur-
fjármagna hina nýju innlendu banka að ein-
hverju marki með umtalsverðum fjárhæðum
til að byrja með, en sjáum auðvitað fram á
það að þeir muni verða arðbær fyrirtæki
þegar fram líða stundir og jafnvel eftir ekki
svo langan tíma. Þannig teljum við að við
séum ekki að hætta almennafé, heldur
stuðla að uppbyggingu, sem mun skila sér
fljótt og örugglega aftur í ríkissjóð lands-
manna.“
Bretar felldu Kaupþing
– Bresk stjórnvöld hafa brugðist við Ice-
save-vandanum af gríðarlegri hörku. Gord-
on Brown, forsætisráðherra Breta, hótaði
því síðast í morgun að breska ríkið höfðaði
mál á hendur því íslenska þar sem krafist
yrði 20 milljarða punda skaðabóta. Hefur
það ekkert komið til tals að íslensk stjórn-
völd hefji málsókn á hendur Bretum fyrir
það að hafa beitt hryðjuverkalöggjöf sinni
gagnvart vinaþjóðinni Íslendingum og þar
af leiðandi keyrt Kaupþing Singer & Fried-
lander, vel rekinn og traustan banka, í þrot
með því að ráðast inn í hann og taka hann?
„Ég tel að á síðustu metrunum hafi það
verið aðgerðir breska fjármálaeftirlitsins
sem urðu þessum banka að falli, því miður.“
– Kæmi ekki til greina að íslenska ríkið
höfðaði slíkt mál, einfaldlega vegna þess að
hér er um stórkostlegt hagsmunamál fyrir
íslensku þjóðina að ræða?
„Enn sem komið er höfum við ekki tekið
ákvörðun um málsókn, en það kann að
koma að því. Ég ætla ekkert að þvertaka
fyrir það á þessu stigi málsins.“
– Ef við lítum aðeins til stjórnmálahliðar
þessa máls. Hefur það ekki verið þannig
undanfarin ár að stjórnmálamenn á Íslandi
hafa bókstaflega horft upp á það og látið
það viðgangast að viðskiptajöfrarnir og
bankaveldið hafa tekið öll völd í þessu
landi?
„Ég held nú að það sé ofsagt að þeir hafi
tekið öll völd, þótt vissulega hafi þeir verið
fyrirferðarmiklir. Ég hef lagt áherslu á það
að við hagsmunasamtök þeirra og aðra aðila
væri gott samstarf.“
– Geir, hefur það ekki verið þannig, á
meðan allt lék í lyndi og útrás var mesta
tískuorð íslenskunnar, að stjórnmálamenn
margir hverjir og forseti Íslands hafa jarm-
að með og tekið fullan þátt í því að vegsama
og hampa „snillingunum“?
Var það ekki meðal annars vegna þessa
sem íslensk stjórnvöld og eftirlitsaðilar
beinlínis sofnuðu á verðinum?
„Það spilar eflaust margt inn í þetta.
Menn gleðjast kannski um of þegar allt
leikur í lyndi og fólk sem aldrei hefur lifað
nema hagfellda tíma og man ekki aðra tíma
en þá þegar allt gengur vel á erfitt með að
ímynda sér að slíkt ástand geti snúist við.
Meðal annars þess vegna fara menn ógæti-
lega.
Þeir sem eru komnir með aðeins meiri
lífsreynslu vita að þetta er ekki svona.
Fjármálakreppan núna byrjar á húsnæð-
islánamarkaðnum í Bandaríkjunum, en hag-
kerfi heimsins er það opið og tengt inn-
byrðis milli landa að öll áhrif smitast
samstundis frá einu landi til annars. Meðal
annars af þeim sökum lögðum við mjög hart
að yfirvöldum í ýmsum löndum að þau
gerðu við okkur gjaldeyrissamninga og
bentum þeim á að smithættan út úr okkar
bankakerfi inn í nálæg lönd ef illa færi væri
fyrir hendi. Því miður var ekki á þetta
hlustað og núna bregðast menn mjög harka-
lega við, eins og orðin er raunin.“
– Hefur það ekki líka haft áhrif að stjórn-
málamenn hafa verið háðir viðskiptajöfr-
unum og bankaveldinu? Þar á ég m.a. við
fjárhagslegan stuðning í kringum prófkjörs-
og kosningabaráttu, þar sem viðskiptajöfrar
hafa látið milljónir af hendi rakna, lánað
húsnæði og fleira í þeim dúr. Er það
kannski ein skýring þess hversu þöglir
stjórnmálamenn hafa verið og lausir við að
ýta á eftir því að hér risu þær öflugu girð-
ingar sem við ræddum áðan og margir hafa
lýst eftir undanfarin ár?
„Nei, ég held að það sé mjög lítið sam-
hengi þar á milli. Í okkar stjórnmálakerfi
þurfa stjórnmálamenn að fjármagna próf-
kjör, sem nú lúta mjög skýrum reglum. Ég
held hins vegar ekki að gamla fyrirkomu-
lagið hafi verið þannig að einhverjir fjár-
sterkir aðilar hafi náð tangarhaldi á ein-
stökum þingmönnum eða
stjórnmálaflokkum. Það held ég að sé af og
frá. Regluverkið kringum fjármálamark-
aðinn á nú mestanpart uppruna sinn innan
Evrópusambandsins og er ekki nema að
litlu leyti smíðað á Alþingi.“
Lífskjör munu skerðast
– Nú stöndum við frammi fyrir því að
þeir kastalar sem reistir hafa verið á þess-
um árum hins óhefta frelsis reyndust loft-
kastalar sem hurfu á einni nóttu, eins og
loftkastala er háttur. Hvað nú? Blasir það
við okkur að hverfa tuttugu ár aftur í tím-
ann, þar sem atvinnu- og efnahagslíf okkar
byggist á sjávarútvegi, álframleiðslu og
ferðaiðnaði? Erum við á leiðinni „back to
basics“?
„Lífskjör munu skerðast á næstunni og
þjóðarframleiðslan eflaust minnka í ein-
hvern tíma á meðan við erum að jafna okk-
ur á þessu áfalli. Lífskjör Íslendinga eru nú
með því allra besta í heiminum og við mun-
um að sjálfsögðu lifa þessar hremmingar af
og vel það þótt lífskjör skerðist hér í ein-
hvern tíma og verði eitthvað í líkingu við
það sem þau voru fyrir örfáum árum. Aðal-
atriðið er það að þegar við komumst í gegn-
um þessa tímabundnu örðugleika og náum
fótfestu á nýjan leik þá verðum við komin
með viðspyrnu gagnvart framtíðinni til að
halda áfram að byggja upp og lifa af þeim
atvinnugreinum sem eru hefðbundnari en
fjármálaþjónustan.
Þú nefndir sjávarútveginn, orkufrekan
iðnað og ferðaþjónustu. Þetta verða allt
burðarstólpar í hagkerfi okkar í framtíðinni
og það er hægt að gera þá ennþá fjölbreytt-
ari, t.d. í orkuiðnaðinum. Það er margskon-
ar orkufrek starfsemi sem erlendir fjár-
festar sækjast eftir að fá að starfrækja hér
á landi og sömuleiðs höfum við tækifæri til
þess að víkka út ferðaþjónustu okkar.
Við eigum hér mikinn mannauð og unga
þjóð og við eigum öflugt lífeyrissjóðakerfi
þrátt fyrir þau áföll sem það verður fyrir
núna. Það er auðvitað enginn vafi á því að
við munum halda áfram að bæta hér lífs-
kjörin þegar við komumst í gegnum þann
skafl sem við erum núna að byrja að brjót-
ast í gegnum.
Þrátt fyrir allt er ég því mjög bjartsýnn á
framtíðina. Ríkissjóður er svo gott sem
skuldlaus og þess vegna mun lánshæfismat
verða fljótt að hækka á nýjan leik þegar
umheimurinn og þeir sem með okkur fylgj-
ast átta sig á því hvað hefur verið að ger-
ast.“
– Eru einhverjar líkur á því að við reyn-
um í bráð að byggja upp öfluga alþjóðlega
fjármálastarfsemi á nýjan leik?
„Nei, ég tel litlar líkur á því alveg á
næstunni. Við getum hins vegar byggt á
þeirri reynslu sem fengist hefur og sniðið
okkur stakk eftir vexti.“
– Mjög margir hafa spurt spurning-
arinnar Hvernig gat þetta gerst? und-
anfarna daga, ekki síst almenningur. Held-
ur þú ekki að ástæða sé til þess að sett
verði á fót rannsóknarnefnd sem fari ofan í
saumana á bankastarfseminni og útrásinni
undanfarin ár, þar sem allt verði greint og
myndarleg úttekt verði gerð sem varpi ljósi
á það hvernig þetta gat gerst?
„Ég tel að það sé mjög nauðsynlegt að
fara í gegnum þetta mál með einhverjum
svona hætti. Það þarf að búa til eitthvað
sem kalla mætti hvítbók um þetta allt sam-
an. Ef það kemur fram í einhverri slíkri
rannsókn að lög hafi verið brotin, þá þurfa
viðkomandi vitanlega að sæta ábyrgð. Að
öðru leyti þá er líka nauðsynlegt til fram-
búðar að það liggi bara fyrir hvað gerðist
og hvers vegna.
Atburðirnir nú síðustu mánuði eru að
mínu mati nokkuð ljósir. Það er alveg ljóst
hvar þetta fárviðri á alþjóðlegum fjár-
málamörkuðum á upptök sín og það er líka
ljóst að íslenskum bönkum tókst að verja
sig býsna lengi og miklu lengur en mörgum
bönkum í öðrum löndum. Það hafa miklu
fleiri bankar farið á hliðina í Bandaríkj-
unum, Evrópu og Danmörku en hér á Ís-
landi. Vandinn í okkar litla þjóðfélagi er
hins vegar sá að þessir þrír bankar eru nán-
ast allt íslenska fjármálakerfið. Það er það
sem gerir okkar stöðu allt öðruvísi og miklu
viðkvæmari en í stærri löndum. Það er ein-
mitt þess vegna sem við höfum neyðst til
þess að grípa til jafnróttækra ráðstafana og
neyðarlagasetningarinnar á mánudagskvöld,
sem nú er verið að hrinda í framkvæmd.“
– Hversu margir heldur þú að missi vinnu
sína hér á landi á næstu vikum og mán-
uðum?
„Því miður höfum við slíkar tölur ekki á
takteinum, en ljóst er að það verður all-
nokkur hópur með sérhæfða þekkingu sem
missir atvinnu sína eftir að starfsemi bank-
anna hefur verið endurskipulögð. Ég tel
brýnt að við reynum að halda vel utan um
það fólk, bæði á höfuðborgarsvæðinu og á
landsbyggðinni. Brýnast í þeim efnum tel
ég að sjálfsögðu að haldið verði áfram að
skapa ný störf fyrir þetta sérhæfða starfs-
fólk, þannig að það geti haldið áfram að
finna kröftum sínum farveg til uppbygg-
ingar og arðsköpunar hér í þjóðfélaginu.“
Keppikefli að skapa ný störf
– Óttast þú að það muni bresta á land-
flótti hér á landi þar sem við missum í
stórum stíl frá okkur unga, vel menntaða og
hæfileikaríka fólkið?
„Það er alltaf hætta á því þegar við búum
í svo opnu hagkerfi sem raun ber vitni.
Unga fólkið okkar er vel menntað og á oft-
ast auðvelt með að finna sér störf við hæfi
annars staðar. Þó er staðan sú í þessum
geira, bankageiranum, að það er ekki víða
verið að ráða nýtt fólk til slíkra sérhæfðra
starfa. Í öðrum löndum, rétt eins og hér,
eru bankar að fækka fólki, bankar að sam-
einast og bankar að leggja niður starfsemi.
Auðvitað munum við gera hvað við getum til
þess að halda sem flestum í landinu og því
verður það keppikefli að finna leiðir til þess
að skapa störf sem henta því fólki sem nú
horfir fram á atvinnumissi.“
– Hvað tekur við langt samdráttar- og
erfiðleikaskeið hjá íslensku þjóðinni?
„Ég vil ógjarnan spá fyrir um það. Við
munum þurfa nokkra mánuði til að jafna
okkur á því sem nú er að gerast, en upp-
byggingarstarfið hefst um leið og við erum
komin í gegnum það sem nú dynur á okkur.
Hversu langan tíma það tekur okkur til
dæmis að ná þjóðartekjum okkar upp í það
sama og þær hafa verið er ómögulegt að
segja til um á þessari stundu. Það er háð
svo mörgum óvissuþáttum, eins og því
hvernig okkur tekst að laða hingað erlenda
fjárfesta og því hvernig við ákveðum að
nýta þær þjóðarauðlindir sem við eigum. Ég
tel þó að við eigum að geta gert þetta nokk-
uð hratt og geta komist aftur í svipuð spor
og við stóðum í áður en þessi ósköp dundu
yfir.“
– Heldur þú að við munum standa sterk-
ari sem þjóð eftir að við höfum unnið okkur
út úr þeim tímabundnu erfiðleikum sem við
nú erum í?
„Ég tel engan vafa á því. Ef við stöndum
saman í gegnum þessa erfiðleika, styðjum
hvert annað og hagnýtum okkur þau tæki-
færi sem skapast munu eftir þetta, þá verð-
ur íslenska þjóðin öflugri en nokkru sinni
fyrr. “