Skinfaxi - 01.12.2002, Blaðsíða 34

Stefán Gíslason umhverfisstjórnunarfræðingur skrifar
Umhverfisáhríf vöru - eða ævisaga gallabuxna
Flest okkar hafa þann sið að bera ógrynni af misjafnlega nauðsynlegum varningi inn á heimili okkar um jólaleytið. Og
mörg okkar kannast við óþægindi sem gera vart við sig eftir áramót þegar við áttum okkur betur á kostnaðinum við
þetta allt saman. En fæst okkar leiða líklega hugann að þeim áhrifum sem þessi árátta hefur á umhverfið og lífsgæði
komandi kynslóða. Flestar vörur sem við notum í daglegu lífi og heimilishaldi, hafa nefnilega einhver neikvæð áhrif á
umhverfið. Hins vegar liggur ekki alltaf í augum uppi í hverju þessi áhrif eru fólgin eða hvar og hvenær þau koma fram.
í daglegu tali um umhverfismál ber yfirleitt
langmest á umræðu um úrgang. Stundum
mætti jafnvel halda að umhverfisvandamál
sem tengjast tiltekinni vöru byrjuðu fyrst þeg-
ar varan hefur runnið skeið sitt á enda og er
orðin að úrgangi, og að þess vegna sé málið
líka leyst ef manni tekst að koma úrganginum
í endurvinnslu. En máiið er hreint ekki svona
einfalt, sem betur fer, Það eru nefnilega til
miklu skemmtilegri leiðir til að leysa um-
hverfisvandamál, en að sökkva sér niður í
vangaveltur um úrgang og afdrif hans.
Þegar rætt er um umhverfisáhrif tiltekinnar
vöru, er nauðsynlegt að hafa í huga að allir
hlutir eiga sér sögu. Varan sem ég er með í
höndunum í dag var nefnilega framleidd
einhvers staðar, jafnvel á mörgum stöðum
víða um heim. í framleiðsluna þurfti hráefni
og orku, og síðan þurfti að flytja vöruna á
markað. Sjálfur hef ég e.t.v. valdið umhverf-
inu beinum og óbeinum skaða á meðan ég
var að nota vöruna, og þegar þeirri notkun
lýkur er varan loks orðin að þessum marg-
umrædda úrgangi.
Tökum venjulegar gallabuxur sem dæmi.
LMega eru gallabuxur ekki það fyrsta sem
okkur dettur í hug þegar við heyrum minnst á
umhverfismál, en samt eru þær ekkert minna
mikilvægar í því sambandi en margt annað.
Og sérhveijar gallabuxur eiga sér sína sögu,
sem við leiðum sjaldnast hugann að. Okkur
hættir nefnilega til að líta á gallabuxur sem
einangrað fyrirbæri með enga fortíð og
takmarkaða ftamtíð.
Venjulegar gallabuxur eru að mestu leyti
gerðar úr bómull. Bómullarakrana þurfti að
vökva, og til þess var ef til vill notað grunn-
vatn, sem dælt var upp mun hraðar en það
endurnýjaðist. Og bómuUarakrarnir þurftu
líka áburð, þar á meðal áburð sem unnin var
úr auðlindum sem ganga til þurrðar með
tímanum. Eitthvað af þessum áburði nýttist
ekki á ökrunum, heldur barst í nærliggjandi
vötn og umbreytti lífríki þeirra. Síðast en ekki
síst eru notuð býsn af skordýraeitri og öðrum
varnarefnum í venjulegri bómullarrækt.
liklega barst ekkert af þessum efnum til
okkar með gallabuxunum, en þau hafa
vafalítið haft víðtæk áhrif á akrinum og í
nágrenni hans, og jafnvel kostað mannslíf. Á
hverju ári deyja tugir eða hundruð bænda og
landbúnaðarverkamanna á bómullarökrum
þriðja heimsins vegna ógætilegrar notkunar
eiturefna.
Erá ökrunum lá leiðin í gallabuxnaverksmið-
juna. Þar var notuð orka á vélar, til upphit-
unar og til ljósa. Áhrifin á umhverfið gætu
hafa verið mikil eða lítil, allt eftir því hvort
orkan átti uppruna sinn í kolum, olíu, kjarn-
orkuverum eða vatnsaflsvirkjunum. I verk-
smiðjunni var líka notað vatn, og þar varð til
úrgangur. Þarna voru buxurnar líka litaðar,
og væntanlega hefúr töluvert af litarefnum
sloppið út í umhverfið á þessu stigi.
Gallabuxurnar okkar voru örugglega ekki
framleiddar á íslandi, og að öllum líkindum
hafa þær verið fluttar inn með skipi. Við
flutninginn var notuð olia, og kannski líka
bensín, þegar flutningur milli verslunarhúsa
innanlands er tekinn með í reikninginn.
Nú er loks komið að því að við förum í
verslunarleiðangur til að kaupa margum-
ræddar gallabuxur, sennilega á fjölskyldu-
bílnum eins og tíðkast á íslandi, og ef til vill
langa leið, til dæmis í verslunarmiðstöð f
útjaðri þéttbýlisins. Þarna valda gallabux-
urnar enn neikvæðum umhverfisáhrifum, í
þetta sinn einkum í formi eldsneytis á bílinn.
Vissulega þurfti töluvert af auðlindum til að
framleiða gallabuxurnar okkar, en lMega
notum við annað eins í öllum þeim þvottum
sem í hönd fara. Við þvottana notum við
raforku, vatn og þvottaefni, sem vissulega
mengar umhverfið, sérstaklega ef við notum
of mildð af því og hirðum ekki um að kaupa
umhverfismerkt efni.
Einn daginn kemur loks að þvi að okkur finnst
gallabuxurnar vera orðnar of slitnar eða of
litlar, eða þá komnar úr tísku, og þá styttist í
að þær verði að úrgangi. Síðasti hluti ævi-
sögunnar er sem sagt runninn upp, sá hluti
sem okkur hættir oft til að einblína einum of
mMð á. Staðreyndin er nefnilega sú, að lön-
gu áður en við fórum í buxurnar í fyrsta sinn
höfðu þær haft töluverð áhrif á umhverfið.
Nú er það alls ekki ætlun min að bannfæra
gallabuxur, enda hef ég hvorki vald né löngun
til þess. Það er heldur ekkert sjálfsagt að
betri valkostir bjóðist. Tilgangurinn með
þessari gallabuxnasögu var sá einn að minna
á mikilvægi þess að við skoðum hlutina í
stærra samhengi en okkur er ef til vill tamt,
og um leið að benda á að með því að skoða
sem flestar hliðar málsins má finna fjölmörg
tækifæri til að draga úr neikvæðum
umhverfisáhrifúm.
Boðskapurinn er sem sagt þessi: Með því að
nýta hlutina betur, og með því að sleppa því
að kaupa hluti sem við þurfum ekki á að
halda, getum við gert umhverfmu miklu meira
gagn en með því að flokka allan þann óþarfa
sem frá okkur kemur. Þar með er þó ekki
verið að draga úr mikilvægi flokkunar.
Úrgangsstigið er vissulega mikilvægur kafli í
ævisögu vörunnar, en með því að einblína á
það og horfa fram hjá öllum hinum köflunum,
erum við í svipaðri stöðu og maður sem
skrifar ævisöguna sína og lætur fyrsta kaflann
byrja daginn sem hann legst banaleguna.
Það er betra að koma í veg fyrir að úrgangur
myndist, en að fmna snjallar leiðir til að losna
við úrgang sem þegar hefur myndast, eða
eins og Staðardagskrárfrömuðurinn Durita
Brattaberg sagði í blaðaviðtali vorið 1997:
,,Men vit slokkva bál alla tíðina heldur enn at
forða fýri, at eldurin ongantíð kyknar"
Stefán Gíslason, Borgarnesi
Umhverfisstjórnunarfræðingur MSc
Verkefnisstjóri Staðardagskrár 21 á íslandi
stefang@aknet.is