Sjómannablaðið Víkingur - 01.07.1959, Blaðsíða 52

Halastjörnur
Lengi hefur verið litið svo á,
að lofttegundum í hala stjörnunn-
ar væri þrýst frá stjömunni af
sólarljósinu. Nú virðist svo sem
halinn sé myndaður af stormi
rafhlaðinna smáagna.
Reikistjörnurnar ganga eftir
brautum sínum á tignarlegan og
reglubundinn hátt. En nýjar
halastjörnur koma og fara óvænt.
Það er því engin furða, þó hala-
stjörnur hafi verið tengdar þjóð-
sagnakenndri hjátrú og hindur-
vitnum. Hinn lýsandi hali þeirra
hefur mjög aukið á hjátrúna.
Fyrri tíma menn litu á hann sem
fyrirboða styrjalda og drepsótta.
Enn í dag er margt á huldu, sem
viðkemur halastjörnum, en
stjörnufræðingum hefur þó tek-
izt að upplýsa margt um þær, af
því sem áður var hulið.
Svo virðist sem halastjörnurn-
ar tilheyri sólkerfinu, en komi
ekki lengra að utan úr geimnum.
Samkvæmt kenningum hollenzku
stjörnufræðinganna Jan H. Oort
og J. J. van Woerkom er fjöldi
halastjarnanna óhemju mikill,
líklega um hundrað billjónir
(amerískar). Þær mynda geysi-
víðáttumikið ský, í fimmtíu til
hundrað þúsund stjarnfræðiein-
inga fjarlægð frá sólu. Ein
stjarnfræðieining er meðalfjar-
lægð milli jarðar og sólar. Hala-
stjarna í skýinu gengur í kring-
um sólina í geysistórum hring og
er umferðartíminn milljónir ára.
Stöku sinnum verður halastjarna
fyrir áhrifum aðdráttarafls ann-
arrar stjörnu og dregst hún þá
nær sólu en venjulega. Þar við
bætist áhrif aðdráttarafls hinna
stærri reikistjarna, einkum Sa-
túrnusar og Júpiters, ef hala-
stjarna kemur nálægt þeim. Allt
þetta veldur því, að halastjarna
fer stundum heila umferð í kring-
um sólina á aðeins nokkrum ár-
um. Fyrir kemur að braut hala-
stjörnu breytist á þann hátt, að
hún yfirgefur sólkerfið alveg.
Sjálf stjarnan er venjulega sam-
ansafn fastra efna. Þau haldast
saman af sameiginlegu aðdrátt-
arafli, sem verka hvert á annað.
Þau mynda kjarna, sem stundum
er ein til fimmtíu mílur í þver-
mál. Kjarninn er aðallega ís úr
vatni (H20), metani (CH4) og
ammoníaki (NH3). Á víð og dreif
innan um þessi frosnu efni eru
smáagnir úr þyngri, föstum efn-
um. Þegar halastjarnan er í mik-
illi fjarlægð frá sólu eru hin
vatnskenndu efni harðfrosin.
Þegar hún nálgast sólu byrja þau
að bráðna og leysast upp í loft-
kennd efni. Efnið sem upp gufar
umlykur kjarnann og kallast höf-
uð (coma) halastjörnunnar. Það
getur orðið tíu þúsund til hundr-
að þúsund mílur í þvermál.
Stundum mynda þessi efni að
síðustu sjálfan halann og getur
hann orðið allt að hundrað mill-
jón mílur á lengd.
Oft myndast enginn hali á
stjörnunni. Það fer venjulega
eftir því, hve nærri hún kemst
sólinni. Meiri uppgufun á sér
stað í stjörnunni, þegar hún er
nærri sólu. En myndun halans er
undir fleiru komin, t. d. efnasam-
setningu sjálfrar stjörnunnar og
breytilegra verkana frá sólinni.
Halar hinna ýmsu stjarna eru
mismunandi að útliti og hali
einnar stjörnu getur tekið breyt-
ingum. Hölunum hefur verið
skipað í þrjá aðalflokka. í fyrsta
flokki eru beinir halar. í þeim
eru þráðlaga borðar, hnútar og
aðrar gerðir. Litróf þeirra virð-
ist sýna, að í þeim séu aðallega
klofnar (jóniseraðar) sameindir
úr kolsýrlingi (CO-f), nitrogeni
(No + ), kolsýru (C02 + ) og kol-
vatnsefni (CH+). Mest virðist
vera af klofnum sameindum kol-
sýrlings. Halar annars og þriðja
flokks eru meira og minna bognir
og styttri en í fyrsta flokki. Þeir
eru tætingslegir og vantar að
þeirra sýnir engar línur klofinna
mestu leyti innri gerð. Litróf
sameinda. Þeir eru sennilega að
mestu gerðir úr óklofnum sam-
eindum lofttegunda og ryki. Oft
er hali sömu stjörnunnar beinn
og boginn í senn. Hvaða öfl verka
á stjörnuna og framkalla hinar
margvíslegu gerðir hala? Allar
halastjörnur snúa halanum að
mestu leyti burt frá sólinni. Það
virðist því vera rökrétt að leita
ástæðunnar í sólinni sjálfri. Að-
dráttarafl sólar verkar á allt efni
halastjörnunnar, en fráhrindiafl
hlýtur líka að vera að verki, sem
hrindir efninu í hölunum burt
frá sólinni. Til þess að fá betri
mynd af því, hvernig fráhrindi-
aflið vinnur, hafa stjörnufræð-
ingar mæU hraðaaukningu efnis-
ins í sijmnuhölunum. Þetta er
gert á þaun hátt, að staðsetja og
merkja vissar gerðir halans á
ljósmyndaplötu, en síðan er tekið
eftir því, hve mikið hin merkta
og staðsetta gerð halans hefur
breytt um stað á ljósmyndum,
sem teknar eru hver á eftir ann-
arri. Komið hefur í ljós, að hraða-
aukningin er breytileg eftir flokk-
um. Til þess að hraðaaukningin
í hala fyrsta flokks geti átt sér
stað, þarf fráhrindiaflið að vera
tvö hundruð til tvö þúsund sinn-
um sterkara en aðdráttaraflið
frá sólinni. Miðað við hraðaaukn-
inguna í hala annars flokks, þarf
fráhrindiaflið að vera helmingi
sterkara en aðdrátaraflið. En
miðað við hraðaaukninguna í
hala þriðja flokks, þarf frá-
hrindiaflið að vera jafnt aðdrátt-
arafli sólar eða jafnvel minna.
Stjörnufræðingar hafa lengi
litið svo á, að fráhrindiaflið væri
þrýstingur ljóssins frá sólinni.
Útreikningar hafa bent til þess,
að þrýstingur Ijóssins á sam-
eindir og rykagnir í hala einnar
stjörnu væri í mesta lagi nokkr-
um sinnum sterkara en aðdrátt-
araflið. Þannig getur þrýstiafl
ijóssins útskýrt hala af öðrum
og þriðja flokki, en ekki af fyrsta
flokki. Til skýringar hinni miklu
hraðaaukningu efnis, sem á sér
stað í fyrsta flokki, þarf annað
, VÍKINGUR
172