Sjómannablaðið Víkingur - 01.07.1959, Blaðsíða 53

afl að vera fyrir hendi. Er það
ef til vill útfjólublá geislun frá
sólinni til viðbótar hinu sjáan-
lega Ijósi? Samband er á milli
sólbletta og aukningar útfjólu-
blárra geisla. Þýzki stjarneðlis-
fræðingurinn Max Beyer fann
merki um að þeir eru að ein-
hverju leyti valdir að aukinni
birtu í höfði halastjörnunnar.
Verið getur að orkuútgeislun
styrki hin ljósefnafræðilegu við-
brögð, sem leiða af sér sameind-
irnar og jónana í halanum. En
nánari athuganir sýna, að út-
fjólublá geislun eykur minna
efnishraðann en sjáanlegt ljós í
hala af fyrsta flokki.
Hvað er þá að segja um efnis-
agnir, sem sólin sendir frá sér?
Á síðari árum hefur margt kom-
ið í ljós viðkomandi eindaútgeisl-
un frá sólinni. Vitað er, að það
eru rafeindir og jákvæðir jónar
að jöfnu, eða það, sem eðlisfræð-
ingar kalla plasma. Þessar agnir
hlaðnar mótsettu rafmagni hljóta
að virka í sambandi við hina já-
kvæðu jóna hins langa hala í
fyrsta flokki. Er þarna ef til vill
skýringin á hraðaaukningu efn-
isins í þessum flokki?
Eindaútgeislun frá sólinni á
upptök sín í grennd við hóp sól-
bletta, en oft varir hún lengur en
sjálfir sólblettirnir. Samt sem áð-
ur veldur birtugos stundum
óvenjulega sterkri eindaspreng-
ingu. Þegar eindirnar koma til
jarðar valda þær stormi í segul-
sviði jarðar. Með því að setja
tíma sprenginganna í samband
við byrjun segulstormsins, er
hægt að áætla hraða eindanna.
Hraði þeirra getur orðið þúsund
mílur á sekúndu. Þýzki stjarn-
eðlisfræðingurinn Albrecht Un-
sáld og brezki jarðeðlisfræðing-
urinn Sydney Chapman hafa
áætlað þéttleika eindanna í þess-
um sterku straumum. Hann get-
ur orðið allt að eitt hundrað þús-
und eindir á teningssentímetra.
Stundum verða stormar í segul-
sviði jarðar með 27 daga milli-
bili. Þar sem sólin er 27 daga að
snúast einu sinni um möndul
sinn er litið svo á, að segulstorm-
VÍKINGUR
ar, sem endurtaka sig með þessu
millibili, séu upprunnir í sólinni
sjálfri. Ef eindaútgeislun frá sól-
inni hefur áhrif á halla í fyrsta
flokki, þá ætti áhrifanna að gæta
með vissu millibili.
Breytinga er þó ekki að vænta
með 27 daga millibili, snúnings-
tími sólar um möndul sinn er ekki
sá sami frá athugara á stjörnun-
um. Okkur virðist snúningstími
sólar taka lengri tíma, vegna þess
að jörðin gengur eftir braut sinni
í sömu átt og sólin snýst. Snún-
ingstími sólar frá halastjörnu
séð fer eftir því, hvernig hala-
stjarnan hreyfist. Venjulega
hreyfist halastjarnan ekki í sama
fleti og sólin.
Tökum tvö dæmi. Við lítum svo
á, að stjarnan hreyfist í sömu átt
og sólin snýst. Þannig séð hreyf-
ist Whipple-Fedtke-halastjarnan,
sem sást 1942, eftir braut, sem
hallast um tuttugu gráður, mið-
að við sólbrautarflötinn. Frá
stjörnunni og frá jörðinni er
snúningstími sólar lengri, að því
er virðist, en hann raunverulega
er. Skoðað á sama hátt hreyfist
Halleys-halastjarnan, sem síðast
sást 1910, eftir braut, sem hall-
ast um 162 gráður. Þess vegna
má líta svo á, að hali Halleys-
halastjörnu hreyfist í öfuga átt
við snúning sólar, og að hallinn
sé aðeins 18 gráður. Frá stjörn-
unni að sjá virðist snúningstími
sólar vera nokkrum dögum styttri
en hann raunverulega er. Hraða-
aukning efnisins í hala Whipple-
Fedtke-stjörnunnar, sem er af
fyrsta flokki, var mældur á ýms-
um tímum. Mesta hraðaaukning
mældist 3. marz 1943 og 29. marz
sama ár. Á ljósmyndunum, sem
teknar voru þessa daga, komu
líka fram óvenjuleg fyrirbrigði
í halanum. Dagarnir komu heim
við snúningstíma sólar frá stjörn-
unni séð, þ. e. 261/2 dagur.
Tuttugasta og annan apríl 1910
var hraðaaukning efnisins í hala
Halleys-stjörnunnar, sem er í
fyrsta flokki, 240 sinnum heiri
en aflið í áttina til sólar. Frá 5.
til 9. júní var hún þúsund sinn-
um meiri. Allar aðrar athuganir
sýndu hraðaaukningu, sem var
verulega minni. Tímabilið 22.
apríl til 7. júní er sá tími, sem
sólin var að snúast tvisvar sinn-
um um möndul sinn frá stjörn-
unni séð. í maí var halastjarnan
svo nærri sólu, að ekki var hægt
að koma við árangursríkum at-
hugunum.
Ef útgeislunarstraumar einda
orsökuðu þessi fyrirbrigði í hala-
stjörnunum, gátum við vænzt
þess, að samband væri milli þeirra
og segulstorma á jörðinni. Báðar
halastjörnurnar voru nærri sól-
brautarfletinum og sú geislun,
sem hitti þær, átti því einnig að
koma við á jörðinni. Tuttugasta
og níunda marz 1943'var mikil
hraðaaukning efnis athuguð í
Whipple-Fedtke-halanum. Þá
voru líka miklar segultruflanir
á jörðinni. Sennilega hitti segul-
stormurinn fyrst jörðina og
nokkru seinna halastjörnuna. —
Niðurstöðurnar frá 1910 eru ekki
mjög skýrar vegna mikilla um-
brota í sólinni um það leyti. En
svo virðist sem samband sé milli
hraðaaukningar efnis í Halleys-
halanum og segultruflana á jörð-
inni. Þetta og ýmislegt fleira
virðist sýna, að útgeislun einda
frá sólinni hafi áhrif á hala
stjarnanna. Hvernig virka þessi
áhrif? Einfaldast er að gera ráð
fyrir venjulegum núningi, þar
sem þrenns konar loftkenndir
vökvar fara hver gegnum ann-
an. Sólarjónar, aðallega vatns-
ef niskj arnar, halast j örnu j ónar,
aðallega sameindir, sem vantar
eina rafeind, og frjálsar rafeind-
ir, bæði úr sólar- og halastjörnu-
plasma. Utreikningar hafa sýnt,
að ef hitastig rafeindanna er tíu
þúsund gráður á Celsíus fyrir of-
an núll, þá myndi sólarplasma,
sem er eitt hundrað billjónir
einda á sekúundu fersentímetra,
orsaka núningshraðaaukningu á
halastjörnujónum, sem nemur
einum metra á sekúndu, hverja
sekúndu. Tenging sólareinda og
halastjörnujóna er ef til vill
traustari vegna segulsviðs, sem
fylgir eindunum. Eindaborðar í
hölum af fyrsta flokki bera vott
173