Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 8

Náttúrufræðingurinn
6. myiid. Gosstöðin í 2750 m hæð.
Öskugosið í algleymingi. Á myndinni
grillir í gufutnekki og líklega veika
öskumekki úr toppgígunum í baksýn eins
og bergmál af öskustrókum fremst. Ljósm.
Richard Kölbl, 3. nóv. 2002.
uppl. S. Calvari). I syðri gosstöðinni
kom 2002-2003 upp trakýbasalt
með dálitlu af plagíóklasi, stórum
sandsteinshnyðlingum og amfiból-
kristöllum, sem þó voru styttri og
færri en í neðri hluta sprungunnar
árið 2001 (fyrir neðan 2550 m).
Nyrðri gosstöðin 2002 gaus dílóttu
trakýbasalti, ríku að plagíóklasi en
án amfibóls og sandsteinsbrota, þ.e.
svipaðri berggerð og komið hefur úr
fjallinu síðustu 300 ár.8 Samskonar
gosefni kom upp í efri hluta
sprungunnar 2001 og í Suðaustur-
gígnum.5 Eftir því sem best er vitað
eru gosin 2001-2003 fyrstu Etnu-
gosin þar sem tvær mismunandi
berggerðir koma upp á sama tíma.
Lega Etnu í TEKTÓNÍSKU
SAMHENGI
Etna rís nálægt austurströnd Sikil-
eyjar. Á vestur- og miðhluta Sikil-
eyjar gætir samkýtingar jarð-
skorpunnar en hins vegar ráða
togkraftar fyrir austan Sikiley, á
Kalabríuskaganum og á hafsvæðinu
sunnan hans.9,10 Sjálft eldvirka kerfið
sem fóðrar Etnufjall og smágígana í
kring liggur milli þessara spennu-
sviða. Vegna þessa er spennan í
fjallinu afar breytileg, flókin og
ójöfn. Kvikuhreyfingar og -innskot
geta valdið verulegum staðbundn-
um breytingum samfara stöðugri
upphleðslu gosefna í eldkeilunni.7 í
hafinu rétt fyrir austan Etnukerfið
eru flekamót sem verða til við
niðurstreymi jónísks skorpuflykkis
(hluta af Jónahafi) undir Tyrrenísar-
flekann (12. mynd). Jarðskorpan
sem sokkið hefur hlutbráðnar og
kvikan sem við það myndast nærir
eldfjöll eyjabogans fyrir norðan
plötumófin. Eldfjöllin Strombólí og
Vúlkan tilheyra honum en Etna ekki.
Engin jarðeðlisfræðileg gögn eru til
sem sýna að jarðskorpuflykki sé
beint undir Etnu.11,12 Þar að auki á
gosbergið úr Etnu mun meira
sameiginlegt með bergi frá heitum
reitum (t.d. Hawaii, Réunion) eða
úthafshryggjum (t.d. ísland að vissu
leyti) en með eldfjöllum á niður-
streymisbeltum, eins og til dæmis
Strombólí eða Vúlkan. Þau gjósa oft í
kröftugum þeytigosum, m.a. kalk-
alkalískum bergtegundum, sem
aldrei hafa fundist í Etnu og stafar
þessi sprengivirkni m.a. af aukinni
seigju og gasinnihaldi þessara berg-
tegunda. I gosefnum Etnu er hlut-
fallslega meira af léttari samsætu
helíums (3He) og minna af þyngri
samsætu súrefnis (lsO) en t.d. í
gosefnum Vúlkans.12 3He kemur
eingöngu úr iðrum jarðar en losnar
stöðugt úr jarðskorpunni við
yfirborð. Hins vegar bætir veðrun í
jarðskorpuna lsO úr regnvatni, sem
t.d. binst í formi OH-sameinda í
leirsteindum sem verða til við
veðrun annarra steinda. Jarðskorpan
getur bráðnað að hluta effir að hafa
dregist niður en við það ferli
varðveitast hlutföll samsætnanna
nokkurn veginn óbreytt frá því sem
þau voru í berginu við yfirborð. Slík
hlutföll finnast ekki í gosbergi Etnu
og samsætumar bera þess vott að
kvikan undir Etnu sé að mestu leyti
ættuð úr möttlinum en ekki úr
bráðnaðri jarðskorpu. Stöðugleiki í
hlutföllum samsætna helíums,
súrefnis og strontíums í gosefnum
Etnu síðustu 100.000 árin bendir til
þess að hraunbráðin sé komin úr
einu og sama svæðinu í möttlinum
enda þótt nokkur breytileiki sé
þekktur í samsetningu gosefna í
Etnu. Eðli þessa möttulsvæðis er
hins vegar umdeilt, þó að jarðefna-
fræði þess samsvari í stórum
dráttum því sem þekkt er frá öðmm
eldfjallasvæðum á jarðskorpu
meginlandsins, t.d. Eifel.12 Að vísu er
7. mynd. Gosstöðin í2750 m hæð. Glóandi öskusúlur teygðu sig upp í nokkur hundruð
metra hæð í sprengingunum í rökkrinu. Ljósm. Herbert Riepl, 4. tióv. 2002.
6