Náttúrufræðingurinn - 2004, Blaðsíða 61

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
hryggir stóðu upp úr hjarninu
meðan það var mest. Þar sem þeir ná
varla 50 m hæð yfir umhverfíð nægir
þykkt snævar við hryggina ekki til
að jökull myndist. Ertn fremur hefur
ekki verið nægileg hreyfing á jök-
linum til að afmá vörðubrotin sem
mörkuðu leiðina yfir hálsinn. Við
athugun þann 31. ágúst 2003 fannst
sunnanvert við háhálsinn mikill og
gamall, mjög svellum hlaupinn
skafl, í gili (10. mynd) sem stefnir í
austurátt upp til Mýrdalsjökuls.
Ekki er þar að sjá neinn ruðning sem
hann hefur ýtt frá sér, enda þyrfti
hann að þykkna um tugi metra til að
komast á hreyfingu. Sá skafl hefur
heldur ekkert framhald í átt til Eyja-
fjallajökuls. Nú um stundir er enga
ruðninga eða önnur merki um jökul
að finna á stikaðri slóð yfír Fimm-
vörðuháls. Hefði jökull verið þar að
verki undanfarnar aldir færi það
vart milli mála nú. Þess vegna
bendir allt til þess að Eyjafjallajökull
hafí aldrei á sögulegum tíma tengst
Mýrdalsjökli með eiginlegum jökli á
Fimmvörðuhálsi, þótt stutt hafi
verið á milli þar sem Hrunajökull að
austan og Hvannárjökull að vestan
falla ofan á Goðaland.
ÞRÆTUBÓKARLIST
Nú kann mönnum að þykja að hér
sé verið að deila um keisarans skegg.
Almenningi hefur þótt það vera
reginjökull sem jöklafræðingar nú-
tímans kunna að afskrifa vegna þess
að hann var ekki nógu þykkur til að
hreyfast fyrir eigin afli eða af því að
hann hefur horfið á ótrúlega
skömmum tíma meðan aðrir miklu
minni jöklar héldu velli. Það er þó
engu að síður ljóst að verulegur
munur er á landi sem jökull gengur
yfír og hinu sem aðeins er hulið
hjamsköflum og sísnævi. Slíkt hefur
líklega alla tíð heitið jökull í munni
fslendinga. í eðli sínu er sjálfsagt, og
í flestum tilvikum auðvelt, að gera
greinarmun á þessu tvennu, þótt
upp komi dæmi þar sem skýr grein-
ing fæst ekki, að minnsta kosti ekki
eftir á.
Hitt er víst, að Vestfirðingar vom
sammála um að kalla Glámu jökul á
18. og 19. öld. í lögfræðilegum
skilningi yrði það varla vefengt
hefðu til dæmis mörk jarða verið við
það miðuð. Sama má segja um
Fimmvörðuháls. Menn voru al-
mennt á þeirri skoðun að þar væri
jökull þótt það kunni að orka
tvímælis ef grannt er skoðað með
tilliti til skilgreiningar jöklafræð-
innar á jökulhugtakinu.
niðurstöður
• Eðlismunur á jökli annars
vegar og sísnævi hins vegar er
svo mikill að rétt og sjálfsagt er
að greina þar á milli sem fram-
ast er unnt. Að sjálfsögðu
verða þó alltaf tilvik sem ekki
verður einhlítt skorið úr.
• Jöklar sem fullnægja skil-
greiningunni um innri þjálni
og hreyfingu undan eigin fargi
em mjög stöðug fyrirbrigði í
tíma og rúmi. Þeir hvorki
myndast né hverfa á fáum
áratugum, ekki einu sinni
hinir litlu, jafrivel í eindregnu
árferði hlýju eða köldu. Hjam
og sísnævi getur hins vegar
tekið upp á fáum ámm þótt
víðáttumikið og gamalt sé.
• Fyrirliggjandi gögn, einkum
sú staðreynd að jökullinn var
ekki á Glámu árið 1893, við lok
eins kaldasta aldarþriðjungs
íslandssögunnar þegar flestir
eða allir jöklar landsins vom í
hámarki, benda eindregið til
þess að Glámujökull hafí ekki
verið til sem slíkur á sögu-
legum tíma.
• Eyjafjallajökull og Mýrdals-
jökull hafa ekki náð saman
síðan land byggðist og ein-
ungis verið tengdir með hjam-
förtnum.
SUMMARY
Gláma
To be or not to be - a glacier
During the first half of the 20th century
the existence of Glámujökull (Gláma
Glacier) was debated extensively.
During the 18th and the 19th centuries
the term Glámujökull was commonly
used by Icelanders in the region. On
two of the most elaborate maps of the
area,24, 26 prior to the preparation of
modem maps in the early 20th century,
the putative glacier was depicted as cov-
ering 420 km2 and 230 km2, respectively.
Thoroddsen29 described Gláma (the
glacier) as being quite variable in size
depending on climate, because big fim
fields were altemately contiguous with
or detached from the glacier cupola. He
knew of no outlet glaciers associated
with Gláma. However, Thoroddsen2'
correctly deduced that the absence of
glacial rock flour in streams which drain
from Gláma signified that no glacier was
present, even though his Geological
Map of Iceland26 showed one.
The first to question the existence of
Glámujökull was Stefán Stefánsson,30
botanist and headmaster of the
Grammar School in Akureyri, who trav-
eled across Gláma in 1893 without find-
ing a trace of a glacier, only six years
after Thoroddseris excursion to the area.
Thoroddsen32 rejected Stefánssoris criti-
cism and claimed that long-lasting fim
fields were considered to fit the defini-
tion of a "glacier" by most geologists.
Herrmann36 looked for the glacier in
1914 and found only firn, nowhere
exceeding 10 meters in depth and not
even comparable to the size of glaciers
on Mt. Hekla. Winkler39 investigated the
Gláma area and found no sign of glacier
activity during the Holocene.
Sigurður Þórarinsson9 reviewed the
literature on the subject and came to the
conclusion that "Winkler's opinion is
not in agreement with the known facts".
He also concluded that "early in the 18th
century Gláma was certainly covered by
a glarier cap, and about the middle of
that century both Glámujökull and
Drangajökull were relatively large, prob-
ably at their maximum in historical
times, and appreciably larger than now
[1943]. In the first half of the 19th centu-
ry the glaciers were also extensive."
All of the major outlet glariers of
Drangajökull are highly prone to surge
activity. Before the mid-1900s, however,
the characteristics of surge-type glaciers
were not well-understood and the theo-
ries of response time of glaciers had not
been developed. Therefore, Eyþórs-
59