Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 23

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
/
Magnús A. Sigurgeirsson
Þáttur Or gossögu
Reykjan e s s
Gosskeið fyrir um tvö þúsund árum
Náttúrufar Reykjanesskaga hefur dregið að sér athygli náttúrufræðinga allt
frá 18. öld er Eggert Ólafsson og Bjarni Pálsson stunduðu sínar rannsóknir
þar. Hefur athyglin einkum beinst að hraunum og gígum, jarðhita og
misgengjum, en allt setur þetta sterkan svip á ásýnd Reykjanesskaga.
Allskýr mynd hefur fengist af eldvirkni á skaganum á nútíma, einkum
síðustu tvö árþúsundin. Á því tímabili var eldvirknin bundin við tvö
gosskeið sem stóðu yfir í allt að fjórar aldir hvort. Á báðum gosskeiðunum,
sem aðgreinast af um þúsund ára löngu hléi, urðu öll eldstöðvakerfin
fjögur á Reykjanesskaga virk. í ljósi þessarar vitneskju og þess sem vitað er
um eldri gos má telja sennilegt að eldvirkni á fyrri hluta nútíma hafi verið
með líkum hætti.
Síðasta gosskeið á Reykja-
nesskaga var á tímabilinu
900-1240 og einkenndist af
þrermum eldum sem stóðu yfir í
nokkra áratugi hver.1,2'3'4'5 Á10. öld
runnu hraun á Hellisheiði og að
öllum líkindum í Heiðmörk. Einnig
varð þá gos í sjó undan Reykjanesi.
Á 12. öld geisuðu Krísuvíkureldar
og ruimu þá Ögmundarhraun og
Kapelluhraun (Nýjahraun). Líklegt
er að hraun hafi einnig komið upp í
Brennisteinsfjöllum um sama leyti.
Tvívegis gaus í sjó undan Reykja-
nesi. Á 13. öld brunnu Reykja-
neseldar og runnu þá fjögur hraun á
vestanverðum Reykjanesskaga.
Fundist hafa fjögur gjóskulög" frá
þessum eldum með upptök í sjó við
Reykjanes. Fróðlegar samantektir á
rannsóknarsögu Reykjanesskaga er
að finna í ritum Jóns Jónssonar6 og
Ara Trausta Guðmundssonar.7
í greininni verður ekki fjallað
frekar um eldgos síðasta gosskeiðs á
Reykjanesskaga heldur sjónum beint
að næsta gosskeiði á undan, sem var
fyrir um tvö þúsund árum.
Gosmenjar sem varðveittar eru frá
þessum tíma, liraun, gjóskulög og
gígar, veita mikilvægar upplýsingar
um goshætti og umfang eldvirkn-
innar. Þótt enn sé margt á huldu um
þetta gosskeið liggur fyrir ýmis vit-
neskja um það sem vert er að taka
saman. Kveikjan að greininni eru at-
liuganir höfundar á gosmenjum á
Reykjanesi, suðvestasta hluta Reykja-
nesskaga, en þar kveður mikið að
myndunum frá þessu tímabili.
Reykjanes-
ELDSTÖÐVAKERFIÐ
Eldstöðvakerfið liggur í SV/NA-
stefnu, frá Reykjanesi inn á Vatns-
leysuströnd. Það er 5-15 km breitt og
um 45 km langt að meðtöldum 9 km
kafla neðan sjávarmáls suðvestur af
Reykjanesi.8 Eldvirkni er einskorðuð
við syðstu 15 km kerfisins. Nesið ber
þess skýr merki að þar hafa eldgos
verið tíð en það er að mestum hluta
þakið úfnum hraunum og fokösku.
Um Reykjanes liggja mót Evrasíu-
og N-Ameríkuflekanna, mörkuð af
gjám og misgengjum. Gliðnun um
flekamótin er talin vera um 2 cm/ár
að jafnaði.9
Gígaraðir á Reykjanesi liggja á
tveimur aðskildum gosreinum (1.
mynd). Sprungugos liafa orðið á
hvorri þeirra að minnsta kosti
þrisvar sinnum á nútíma. Ekki er
útilokað að gosin séu í raun fleiri, en
um það er erfitt að dæma þar sem
yngstu liraunin þekja meginhluta
Reykjaness. Vestari reinin liggur til
sjávar við Kerlingarbás en hin eystri
endar í hraundyngjunni Skálafelli.
Gosvirkni á Reykjanesi liefur síðustu
2000 árin einskorðast við vestari gos-
reinina, en á þeirri eystri hefur ekki
a Gjóska er samheiti yfir loftborin gosefni sem berast frá eldstöð, s.s. ösku, gjall, vikur og klepra. Gosaska er ftnasti hluti gjósku, þ.e. úr komum minni en 2 mm í þvermál.
Vikur og gjall er í ýmsum stærðum, allt frá fáum millimetrum upp í tugi sentimetra í þvermál. Kleprar eru storknaðar hraunslettur.
Náttúrufræðingurinn 72 (1-2), bls. 21-28, 2004
21