Náttúrufræðingurinn - 2004, Síða 26

Náttúrufræðingurinn
4. mynd. Eldra Stampahraun upp affjörunni við Kerlingarbás (sjá má gjóskulagið R-3
ofan á hrauninu lengst til hægri á myndinni). - An outcrop into the Older
Stampahraun lava at the shore of Kerlingarbás (a view towards east from
Önglabrjótsnef). Ljósm./Photo: Magmís Á. Sigurgeirsson.
5. mynd. Gjóskulagið R-3 ofan á Eldra Stampahrauninu á Önglabrjótsnefi. - The tephra
layer R-3 on top of the Older Stampahraun lava at Önglabrjótsnef. Ljósm./Photo:
Magnús Á. Sigurgeirsson.
nærliggjandi hafa byggt upp Öngla-
brjótsnef, en þar er hraunið að
minnsta kosti fimm metra þykkt (4.
mynd). Gosvirknin hefur einkennst
af kvikustrókavirkni og hraunrennsli.
Hrauntröð liggur frá gígnum út eftir
Önglabrjótsnefi. Þegar hraungosinu
linnti færðist virknin að nýju á neðan-
sjávarhluta gossprungunnar og
þeytigos varð í sjó með tilheyrandi
öskumyndun og þá myndaðist ösku-
lagið R-3, sem fyrr er nefnt. Af þykkt
öskunnar á landi að dæma, en hún er
allt að 1,2 m, hafa upptökin verið
innan við 1 km frá núverandi strönd í
beinu framhaldi af Eldri Stampagíga-
röðinni.
Athuganir leiddu í Ijós að ösku-
lagið R-3 er yfirleitt mjög rofið og að
upphafleg þykkt þess hafi því verið
mun meiri en nú mælist. Varlega
áætlað gæti lagið hafa verið rúmlega
þriggja metra þykkt við Kerlingar-
bás.4 Skýr merki eru um að askan
hafi kaffært hraun og gíga næst
ströndinni. Á Önglabrjótsnefi mynd-
ar R-3 víða 10-20 cm þykka túffskán
ofan á Eldra Stampahrauninu (5.
mynd). Af þykktardreifingu gjósk-
unnar að dæma hefur gígrimi
upptakagígsins að öllum líkindum
náð inn á ströndina við Kerlingar-
bás. Útbreiðsla öskulagsins R-3 inn
til landsins hefur einkum verið til
norðausturs, í áttina að Njarðvíkum
(1. mynd). Öskufall yfir hafsvæði er
óþekkt en hefur vafalítið verið
talsvert.
I lokaþætti þessara elda rann
Tjaldstaðagjárhraun, nokkrum árum
eða áratugum eftir Eldra Stampa-
gosið. Hraunið rann frá um 1 km
langri gígaröð um 1 km norðaustur
af Eldri Stampagígaröðinni. Hraunið
er mestmegnis úfið apalhraun en
dálítil spilda af helluhrauni myn-
daðist þó einnig. Samanlagt eru
gígaraðirnar báðar um 6 km að
lengd. Sjáanlegt flatarmál hraun-
anna er um 11,4 km2. Hins vegar má
hækka þessa tölu um allt að 4 km2,
eða sem nemur því landsvæði sem
þakið er Yngra Stampahrauninu.
Heildarflatarmál hraunanna gæti
legið nærri 15 km2. Rúmmál hraun-
anna gæti verið um 0,1 km3, miðað
við 5 metra meðalþykkt. Nokkur
landauki var af Eldra Stampahraun-
inu við norðvesturströnd Reykja-
ness, frá Önglabrjótsnefi, um Kinna-
berg og austur að Stóru-Sandvík.
Varlega áætlað má telja að um 500 m
breið og um 4 km löng ræma hafi
bæst við þáverandi strönd.
Um miðja Stampagígaröðina eru
tveir gígar sem bera þess merki að
hafa hlaðist upp nærri fjöruborði en
innan um gjall í þeim má finna núna
fjörusteina (6. mynd). Út frá gerð
gjóskunnar má fara nokkru nærri
um myndunarsögu gíganna. Upp-
haf gosvirkninnar hefur einkennst af
gufusprengingum þegar sjór
streymdi að gosopunum. Gosefnin
hafa þá einkum verið fínkoma aska
en síðar, þegar tekur fyrir aðstreymi
sjávarins, verður gjallframleiðsla
24