Náttúrufræðingurinn - 2004, Qupperneq 64

Náttúrufræðingurinn
Um íslenskar
NAFNGIFTIR PLANTNA
Helgi Hallgrímsson
Allmargar blómplöntur og byrkningar hafa borið íslensk nöfn frá fornu
fari. Sumar höfðu mörg nöfn, mismunandi eftir landshlutum, en megin-
hluti íslenskra plantna hefur þó ekki átt alþýðleg nöfn og því hefur ávallt
verið nauðsyn að búa til ný nöfn á tegundir hinna ýmsu plöntuflokka þeg-
ar um þá er fjallað. Það voru grasafróðir menn sem riðu á vaðið í nýnefn-
ingum lífvera hérlendis og mótuðu reglur um þær.
Hér verður rakin saga þessa máls í stórum dráttum, leiddar í ljós helstu
reglur sem íslenskar nafngiftir plantna hafa lotið og athugað hvernig þeim
hefur verið fylgt. Þá verður lauslega getið um nýnefningar dýra þar sem
það er nauðsynlegt í þessu samhengi. Sveppir eru hér taldir með plöntum
eins og lengi hefur h'ðkast.1
Nafngiftir
Á 17. OG 18. ÖLD
Elsta (prentuð) heimild um íslensk
plöntunöfn er rit Gísla Oddssonar
biskups: De mirabilibus Islandiae (Um
undur íslands) sem skrifað var á lat-
ínu 1638 en ekki gefið út fyrr en 1917
og á íslensku 1942. Þar er að finna
um 120 íslensk plöntunöfn sem öll
munu vera gömul og rótgróin.
Um sama leyti (1640-1645) ritaði
Jón Guðmundsson lærði Ein stutt
undirrietting um íslands aðskilianlegar
náttúrur, sem gefið var út í safnritinu
Islandica, XV. bindi. Þar er getið um
nokkur nöfn á fjöruþörungum. Um
1640 samdi Jón lærði ritling Um
nokkrargrasa náttúrur..., sem aðeins er
til í handriti (JS 401 4to o.fl.). Þorvald-
ur Thoroddsen (1898) segir að Jón
nefni 40-50 grasategundir í ritinu,
sem fjallar um lækningajurtir. Til er
fjöldi annarra handrita um það efni,
sem er utan við efni greinarinnar.
Fyrstu verulegu ritin um náttúru
íslands komu út á síðari hluta 18.
aldar. Hin mikla Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar (1772),
sem rituð var á dönsku, varð aldrei
almenningseign. Þar er getið u.þ.b.
150 tegunda plantna og eru alþýðu-
nöfn tilfærð við margar þeirra.
Árið 1781 birtist skrá yfir íslensk
dýra- og plöntunöfn í fyrsta bindi af
Ritum hins íslenska Lærdómslistafélags
eftir O.O., sem mun vera Olafur
Ólafsson er síðar nefndi sig Olavius.
Þar eru skráð 240 íslensk plöntunöfn
með latneskum samheitum, reyndar
allmörg á erlendum tegundum. Er
þessi skrá hin merkasta en lítið er
þar af nýnefnum.
Tveim árum síðar (1783) kom út
bókin Grasnytjar eftir Bjöm Hall-
dórsson í Sauðlauksdal, lítil og
handhæg bók sem hlaut mikla út-
breiðslu og varð vinsæl af alþýðu
manna. Þar er getið um hátt í 200
tegundir, með íslenskum nöfnum.
Langflest þeirra em gömul og gróin
en nokkur eru sýnilega nýnefni,
mynduð út frá gömlum nöfnum, svo
sem mýrafinnungur (Trichophorum
caespitosum?) og töðufinnungur
(Nardus stricta), kaldaveslismosi
(Vaucheria sp.?), steinbrytill eða
steinbrjótur (Saxifraga). Nýnefni
Bjöms em mynduð eftir íslenskum
málreglum og því oft torgreinanleg
frá alþýðunöfnum. Þó bregður er-
lendum áhrifum aðeins fyrir, t.d.
nefnir hann gleymmérei gleymdu
me'r ekki og arfi með bláu blómstri.
í Forsog til en Islandsk Naturhistorie
eftir Nikolai Mohr (1786) er getið
fjölda íslenskra alþýðunafna en
varla em þar nokkur nýnefni. í ald-
arlok ritaði Sveinn Pálsson læknir
sína ágætu Ferðabók á dönsku. Hann
var vel að sér í grasafræði og getur
um mjög margar plöntutegundir en
oftast bara með latnesku heiti. Bókin
var ekki gefin út fyrr en árið 1945, og
þá í íslenskri þýðingu.
Oddur Hjaltalín OG
TVÍNEFNAREGLAN
Með íslenzkri grasafræði eftir Odd
Hjaltalín lækni, sem Hið ísl. bók-
menntafélag gaf út 1830, var í
fyrsta sinn reynt að gefa öllum ís-
lenskum fræplöntum nöfn og
fjölda gróplantna að auki. í því efni
y SUNNANFARI 1
VI. tl MAl 1807
Oddar HJalUlin. 1 kllfiMli hon+UM bnn Itfpmt., llMuba «r frm k.«. 1», (!•«.>• bunncr m JmI •toto tonrtowt 4 RrjalnllM 1 KJla of Mm i Orto 44 1*«, n utor htowr 4ri ■itor » *■— f-4 KiUMh Ml II....I 1 Nwtorw 4ntal Cf Vrr.tr.. totar
tr. ít Ihm ll>au bui lttoirJ6n,tok«M UUikq«uu.JW *f mmt,. r.irnd. JOm. .u toOri m. J— 1. irmr i K^nun. , nuu Utn» pnJ <!•* I"i MCl Jtoa fiBr > Jkf \ 1 • •r‘1 «» ’on tofHr prr«- Mnlí •r. Jto rUrl ... rM.r i Amihi 1 Nk.|torUa» M ntor • kuf.frfli to |.(,ful.r 1 Kk.H4rVi.nl bhi. .rtor. (4 1771), to , J4a |.rri nr pnUmr 1 j — I 0*rtoM~l II... 44- 1 .krifWto. 4rlir,k|..,k.r H4I. bi... firri i.f Mt «»141 4rU rfUr Ul bt- 1» ik/J.n. 1 K..|toUtofc«fB Wr.«. n Uk .fclrri prvf I fcri'ri «rri. Aril IH07 H (4 4to) ... bun UlpM. .r írrtooUk.,. 1 .,fkri Jf Ito rl* Vti uUu 4r>4 MH 1 MOkkHfcfilniL !'(».. rttou Kbii l.ull.l.lr fc*m fr.nci,' l.n. frii rin kHfi. r.r ikblar riur 1 * Ktoti.M iniin. Ktal *tarf.. m 4..toy
(4 ITM\ fkn Hrrnr IIM Uto uu Bto of 44 I7M, BV 4ra |U •II Kam ún J4w 1 BVuwmf r>r llrnb. H/rrlntolMtrr pr«fuu 4 V.IVHMH 1 U4I. •ý4. ÞMmnv' Omllrb. bnu Jlmm pmto lljOUUto 44 I7W H r.WI M* 14 buw u* 1*. utor krotoraMM h... (Irto IkfclMMUr *** n.totollkbta HtoufkM- ir-rn. «r 4.1 V4 4. ..rr. rilli.c. Uk.WWA Ito-n ctoú, rr hu. .rilf.r b«ffc uto* lul Jto TWmttotoB tí* Tl* Vrl. (f V*Ui bn- . tof. tH icktat 1 .tonrn H.ittat ikfctar |ta Tttoir .flnr to t*k >14 r.bM4l m 4( rtattat 4 1 Om4vM ot ritor 4 1
Oddur Hjaltalín (1782-1840). Mynd af
forstðu Sunnanfara 1897.
1 Greinin var áður birt í tímaritinu Málfregnir, 12. árg. 2002, og var flutt að hluta til, sem erindi, á aldarafmæli Steindórs Steindórssonar í Menntaskólanum á
Akureyri, 12. ágúst 2002.
62
Náttúrufræðingurinn 72 (1-2), bls. 62-74, 2004