Náttúrufræðingurinn - 2004, Page 73

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
heiti hafi lítið náð að festast við
þessar plöntur vegna þess hve
fræðinöfn eða erlend heiti voru
snemma orðin rótgróin.
Aðrar erlendar plöntur
Lítið kvað að íslenskum nafngiftum
á plöntum, sem hvorki vaxa villtar
né finnast í ræktun hér á landi, fyrr
en farið var að þýða fjölþjóðleg rit
um þau efni á sjöunda áratug síð-
ustu aldar. Mun Ingimar Óskarsson
hafa riðið á vaðið í því efni, með þýð-
ingu alþýðlegra myndabóka í nor-
rærtni ritaröð sem hófst með útgáfu
bókarinnar Flora i farver, hjá Politik-
ens Forlag 1953. Hann gaf öllum teg-
undum í bókinni íslensk nöfn. Sama
gerði Ingólfur Davíðsson í bókinni
Tré og runnar í litum (1962). Þar er all-
mikið um tvínefni.
Ingólfur Davíðsson þýddi og stað-
færði Blómabók eftir F. A. Novak
(1972) og bjó þá til mikinn fjölda
nafna á tegundum og flokkum, þar á
meðal allmörg nöfn á lágplöntum.
Óskar Ingimarsson og Jón O. Ed-
wald þýddu bókina Myndskreytt
flóra íslands og Norður-Evrópu, eftir
M. Blamey og C. Grey-Wilson (1992).
Þar er 2400 tegundum háplantna lýst
í máli og myndum. í formála kemur
fram að þeir taka upp öll íslensk
nöfn sem áður höfðu birst á prenti og
gjalda varhuga við breytingum á
þeim þó þau passi lítt við nafnaregl-
ur. Auk þess gefa þeir fjölda tegunda
íslensk heiti, og verður oft ekki séð
að þeir fylgi þar neinum reglum.
I fjölmiðlaheimi nútímans hefur
það færst mjög í vöxt að gefa tegund-
um dýra og plantna nöfn á þeim
tungum sem um þau er fjallað í
myndum eða máli. Þessi nöfn hafa
oft þá sérstöðu að vera búin til af
þýðendum sem hafa lítið eða ekkert
inngrip í viðkomandi fræðigrein og
mynda nýnefni sín oftar en ekki án
alls samhengis við skyldleikakerfí.
lífveranna. Þannig hefur líka orðið til
mikill fjöldi samnefna sem þarf að
útrýma.
Hér má geta bókar sem ber titilinn
Ensk-latnesk-íslensk og latnesk-íslensk-
ensk dýra- og plöntuorðabók, sem Ósk-
ar Ingimarsson skráði og gefin var út
1989. Þar munu vera skráð flest nöfn
á íslenskum dýrum og fjöldi annarra
dýranafna en plöntunafnalisti bókar-
innar er hins vegar mun styttri og
vanburðugri og vantar mikið á að
skráð séu öll íslensk plöntunöfn sem
þá voru í notkun.
ÁLMENNT UM
NAFNGIFTIR Á LÍFVERUM
Stofnheiti og nýmyndun þeirra
Af því sem hér hefur verið rifjað upp
má ljóst vera að á mestu veltur að
velja hentug stofnheiti sem tegunda-
nöfn eru svo dregin af, samkvæmt
reglum Stefáns Stefánssonar o.fl.
Reglur um val stofnheita má setja
þannig fram:
1) Þau eiga að vera nafnorð eða
ígildi þeirra.
2) Þau eiga að vera stutt, helst
ekki nema tvö eða þrjú at-
kvæði.
3) Þau eiga helst að fela í sér
merkingu sem vísar til áber-
andi einkenna viðkomandi
lífveruflokks.
Höfundur veit af eigin reynslu að
þessi nýnefnasmíð er ekki auðveld
og að flest stofnnefni geta orkað tví-
mælis þegar þau eru valin. íslenskir
náttúrufræðingar hafa notað ýmsar
aðferðir til að finna þessi nöfn eða
búa þau til og vil ég hér geta um
nokkrar slíkar.
Fyrst má nefna þá aðferð sem lík-
lega er algengust og nefna mætti
„hugdettuaðferð". Þegar skrifað er
um viðkomandi flokk dettur manni
einfaldlega í hug eitthvert smellið
nafnorð sem þá er tekið upp til
reynslu. Við næstu yfirferð getur
komið upp artnað orð sem þykir
betur henta og þá er freisting að
skipta um nafn.
Ónnur aðferð er að fara í kerfis-
bundna leit að hentugum orðum í
orðabókum, skrá þau niður og jafn-
vel að búa fíl lista yfir þau sem síðan
er gengið í þegar á þarf að halda.
Þannig ritar Bergþór Jóhannsson í til-
lögum síniun um nöfn á íslenskar
mosaættkvíslir (1985): „íslensk orða-
bók, gefin út af Bókaútgáfu Menning-
arsjóðs 1983, hefur reynst mér afar
notadrjúg," og hann útskýrir mosa-
nöfn sín með tilvitnunum í þá bók.
Ég hygg að þessi aðferð muni
vera drýgst til góðs árangurs. í orða-
bókum er mikill fjöldi stuttra, ein-
eða tvíkvæðra nafnorða sem lítt eða
ekki eru notuð í daglegu tali, eru
jafnvel orðin úrelt, en hafa engu að
síður ákveðna merkingu, sfímdum
þó fleiri en eina, jafnvel margar. Þessi
orð henta oft vel sem stofnnöfn á ætt-
kvíslir eða ættir. Þá er þeim að vísu
gefin alveg ný merking sem bætist
við hinar sem þau höfðu áður. Frá
málsögulegu sjónarmiði er ekkert
við það að athuga því að slík ný-
merking orða hefur alltaf verið að
gerast, sem best sést af því að tiltölu-
lega fá orð, í hvaða tungumáli sem
er, hafa aðeins eina afmarkaða merk-
ingu.
Þriðja aðferðin, en sú sjald-
gæfasta, er að búa til alveg ný orð. Til
þess þarf staðgóða málþekkingu,
góðan málsmekk og hugmyndaríki.
Fágætt mun vera að slík orð séu
alger nýmyndun, oftast munu þau
vera dregin af orðum sem til eru í
málinu eða í öðrum tungumálum. í
íslensku má oft mynda ný orð með
hljóðvarpi eða hljóðskiptum af
gömlum orðum og getur farið vel á
því. Þannig var nafnið Krækill
myndað af Krókarfi og sveppanafnið
Nefla af orðinu nafli.
Stundum má búa til nýnefni með
hljóðlíkingu við latnesku fræðinöfn-
in og hefur sú aðferð nokkuð verið
tíðkuð allt frá Oddi Hjaltalín (1830).
(Alkunnugt orð af þessu tagi er berkl-
ar, dregið af tuberculosis.) I stöku til-
vikum má taka latnesku nöfnin
næstum óbreytt upp og mætti raun-
ar gera meira af því. Dæmi um það
er ættkvíslamafnið Anemóna (Ane-
mone). Latnesk og grísk orð geta far-
ið vel í íslensku og laga sig oftast að
beygingarreglum málsins.
Höfundarréttur
Sú spuming hefur gert vart við sig,
t.d. hjá Ingimar Óskarssyni (1948B),
hvort rétt sé að innleiða einhveijar
reglur um höfundarrétt þegar ís-
lensk lífvemnöfn eiga hlut að máli,
71
71