Náttúrufræðingurinn - 1999, Qupperneq 51

flóknari tegundir eftir því sem á jarðsöguna
leið og að lokum manninn:
Öll saga jarðarinnar ber skaparanum vitni. Hún
segir oss að maðurinn sé takmark og tilgangur
sköpunarverksins. Forspá um hann birtist í eðli
hinna fyrstu lifandi vera; og sérhver mikilvæg
breyting á langri röð lífsforma í tímans rás var
skref í átt að þessu takmarki í þroskun lífsins.
(Agassiz 1842. On the Succession and Develop-
ment of Organized Beings at the Surface of the
Terrestrial Globe. Tilvitnun sótt í Bowler 1984,
bls. 120.)
Skrif Agassiz um manninn sem takmark og
tilgang sköpunarverkgins fluttu hugmyndir
þýsku náttúruheimspekinganna, senr nú
verður greint frá, fræðimönnum hins ensku-
mælandi heims, en þeir voru þá, rétt eins og
nú, fæstir mæltir eða læsir á þýsku.
Náttúruheimspekincarnir
Undir lok átjándu aldar kom upp í Þýska-
landi stefna í listum, heimspeki og þjóð-
félagsfræðum, náttúruheimspekin (Natur-
philosophie). Fylgismenn hennar, sem
tengdust rómantísku stefnunni í bók-
menntum, höfnuðu kaldri efnishyggju upp-
lýsingastefnunnar. Náttúruheimspeking-
arnir leituðu að ákveðinni grunnhugmynd
(Idee) að baki öllu í náttúrunni. Sumirþeirra
sáu fyrir sér eins konar þroskun (Ent-
wicklung) í lífheiminum sem átti margt
sameiginlegt með hugmyndum um þróun, en
það var marksœkin þróun er fyrirfram
beindist að ákveðinni útkomu, manninum.
Lorenz Oken (1779-1851), fremsti líffræð-
ingurinn meðal náttúruheimspekinganna,
raðaði dýrunum eftir fjölda þeirra líffæra
sem líkaminn var gerður úr. Neðst koma dýr
sem aðeins eru gædd meltingarfærum -
frumdýr og holdýr. Svo bætist æðakerfi við í
samlokum, sniglum og smokkum, en sam-
lokurnar hafa að dómi Okens aðeins blá-
æðar, sniglarnir auk þess slagæðar og í
smokkunum bætist við hjarta. Þannig fjölgar
líffærunum uns komið er að manninum.
Þetta er raunar aðeins hluti af flokkunar-
kerfi Okens, en það tekur til jarðarinnar
allrar, ekki aðeins lifandi ábúenda hennar.
(Sjá Gould 1977.) Oken sagði að allt
dýraríkið væri aðeins eitt dýr, maðurinn.
Önnur og óæðri dýr væru aðeins áfangar,
skref á leið til fullkomnunar mannsins. Þessa
hugmynd sótti Oken í rannsóknir á fóstur-
þroskun, er hann túlkaði þannig að manns-
fóstrið færi gegnunr þroskastig allra annarra
dýra sem staðnæmdust á mismunandi
stigum.
Þekktasti náttúruheimspekingurinn,
skáldið Johann Wolfgang von Goethe
(1749-1832), talaði á svipuðum nótum um
eitt upprunalegt „frumdýr“ (Urtier) og eina
„frumplöntu“ (Urpflanze). í kerfi Okens er
maðurinn frumdýrið.
Svipaðar hugmyndir komu fram hjá
líffræðingum í öðrum löndum. Etienne
Geoffroy Saint-Hilaire (1772-1844), franskur
náttúrufræðingur, hélt því fram að öll dýr,
jafnt hryggdýr og hryggleysingjar, væru
sörnu grunngerðar. Ahöld eru um það hvort
Geoffroy hafi sótt þessa hugmynd til þýsku
náttúruheimspekinganna eða hugsað hana
óháð þeim. Hann hafnaði því miður á
villigötum þegar hann reyndi að brúa bilið
milli hryggdýra og hryggleysingja, til dæmis
með því að bera saman skeljar snigla og
skjaldbakna eða liði skordýra og rif hrygg-
dýra. Cuvier, sem skipti dýraríkinu í fjórar
óskyldar höfuðgreinar, snerist öndverður
gegn einingarkenningu Geoffroys.
Skotar voru löngum í betra sambandi en
Englendingar við menningarstrauma megin-
landsins. Skoskur bókaútgefandi og áhuga-
maður um náttúrufræði, Robert Chambers
(1802-1871), skráði einu fullmótuðu þróun-
arkenninguna sem kom út á Bretlandseyjum
á 19. öld áður en Darwin birti kenningu sína.
Rit hans, „Merki um náttúrusögu sköpunar-
verksins“ (Vestiges of the Natural History
of Creation), kom út í frumútgáfu 1844 og
var höfundar ekki getið. Chantbers studdist
við hugmyndir þýsku náttúruheimspeking-
anna. Hann taldi, eins og Oken, að fóstur-
þroskun hverrar tegundar væri endur-
tekning á þróunarsögu hennar. Jafnframt
taldi hann að þessa þróunarsögu mætti lesa
úr jarðlögum, þar sem aðeins lulltrúar
frumstæðustu dýra fyndust í liinum elstu en
dýrin yrðu flóknari - og nýir þættir bættust í
fósturþroskunina - eftir því sem á liði (11.
193