Fréttablaðið - 16.05.2009, Blaðsíða 22

22 16. maí 2009 LAUGARDAGUR
UMRÆÐAN
Jón Baldvin Hannibalsson
skrifar um Evrópumál
Nýlega kom út bókin Inni eða úti? eftir Auðun Arnórsson.
Þetta er lítil bók um mikið efni:
Hvernig á litla Ísland að semja um
aðild við hið stóra Evrópusamband?
Umræðuefnið er þessi dægrin á
hvers manns vörum. Þessi litla bók
á því brýnt erindi við alla Íslend-
inga, sem á annað borð kæra sig
ekki kollótta um framtíð sína og
sinna.
Að vísu er þetta ekki eins stór
ákvörðun og virðast mætti við
fyrstu sýn. Við erum nefnilega
engir nýgræðingar í Evrópusam-
starfi. Hinn 1. jan. sl. voru 15
ár liðin frá því að Ísland gerðist
aðili að Evrópska efnahagssvæð-
inu (EES). Eins og höfundur sýnir
fram á, þýðir það að við erum eins
konar aukaaðilar að ESB nú þegar.
Í samningaviðræðunum framundan
þurfum við því aðeins að semja um
tiltölulega fá vandmeðfarin mála-
svið: Þau sem skipta mestu máli
eru: Sjávarútvegur, landbúnaður
og byggðamál, evrusamstarfið og
kostnaður og mönnun örþjóðar í
hinum stóru stofnunum ríkjasam-
bandsins.
Engum dylst, sem fylgist með
þjóðarumræðunni, að u.þ.b. þriðj-
ungur þjóðarinnar er skíthræddur
um, að eitthvað hræðilegt muni
koma fyrir þjóðina, stígi hún
skrefið til fulls í Evrópusamstarf-
inu og gerist fullgild aðildarþjóð.
Af hverju eru svona margir svona
voðalega hræddir?
Sumpart er þetta ofurskiljanlegt.
Íslendingar teljast vera innan við
0,1% af núverandi íbúafjölda Evr-
ópusambandsins. Margir finna því
sárt til smæðar sinnar. Þeir óttast
að týnast í mannhafinu; að verða
áhrifalaus handbendi stærri þjóða.
Við erum nýfrjáls þjóð – fyrrver-
andi nýlenduþjóð. Sjálfstæðisbar-
áttan við Dani setur enn svipmót
sitt á hugarfar og pólitíska orðræðu
okkar. Þorskastríðin við Breta eru
enn í fersku
minni. Stund-
um finnst okkur
eins og allir
útlendingar séu
óvinir, sem vilji
okkur illt. Skyn-
samleg umræða,
sem byggir á
staðreyndum
og yfirveguðu
hagsmunamati,
á erfitt uppdráttar í svona and-
rúmslofti.
Snertur af ofsóknarkomplex
Við búum yfir lítilli reynslu í
alþjóðasamskiptum. Sú hugsun, að
við þurfum að tala máli okkar við
erlenda áhrifamenn til að fá brýn-
um hagsmunamálum framgengt,
er mörgum íslenskum stjórn-
málamönnum framandi. Margir
þeirra virðast halda, að þeir séu
einir í heiminum. Margir þeirra,
sem þykjast færir í flestan sjó á
heimavelli, reynast uppburðarlitl-
ir og umkomulausir í framandlegu
umhverfi. Tungumálakunnátta
Íslendinga er reyndar langt fyrir
neðan meðaltal hjá smáþjóðum í
Evrópu. Flestir þykjast geta bjarg-
að sér á amböguensku, sem dugar
skammt þegar á reynir að rökræða
flókin mál með sérhæfðu tungu-
taki. Vald á skandinavísku er að
deyja út með yngri kynslóðinni.
Meginlandstungumál eru flestum
framandi. Þessi málhelti þolir lítt
samanburð við fjöltyngi stjórn-
málamanna smáþjóða á meginlandi
Evrópu. Það stoðar lítt að senda
mállausa menn í samningaviðræður
við útlenda sérfræðinga.
Hvers vegna er svo auðvelt að
telja Íslendingum trú um, að þjóðir
sem starfa af fúsum og frjálsum
vilja í fjölþjóðasamtökum, til þess
að gæta þar gagnkvæmra hags-
muna, hafi þar með glatað sjálf-
stæði sínu og fullveldi? Hvers
vegna í ósköpunum ættu þær rúm-
lega 20 smáþjóðir, sem af fúsum og
frjálsum vilja hafa samið um aðild
að Evrópusambandinu, – hvers
vegna ættu þær að hafa gert það til
að farga sjálfstæði sínu? Umræða
af þessu tagi flokkast undir ein-
hvers konar paranoju – og þarfn-
ast sérstakrar meðferðar.
Hvað sagði ekki Hannes Péturs-
son, sjálft þjóðskáldið, um dag-
inn? Þótt hann væri allur af vilja
gerður að eta súrmeti í öll mál,
var hann ekki viss um, að fram-
boðið yrði nóg, ef innflutningur á
búvélum og tækjum og áburði og
umbúðum legðist allt í einu af. Þá
færi lítið fyrir fæðuörygginu. Og
fiskveiðarnar væru varla annað en
frá hendinni til munnsins, ef inn-
flutningur skipa, véla og veiðar-
færa legðist af.
Ekki ein í heiminum
Við getum m.ö.o. ekki látið eins og
við séum ein í heiminum – okkur
að kostnaðarlausu. Um 20 þús-
und Íslendingar hafa misst vinn-
una þessi dægrin. Allir þeir sem
vinna við sjávarútveg og landbún-
að teljast vera til samans innan við
11 þúsund manns. Þeim fer fækk-
andi vegna aukinnar tækni, sem
leysir mannshöndina af hólmi.
Þessi 20 þúsund störf, sem okkur
vantar fyrir Íslendinga með fjöl-
breytta menntun og starfsþjálfun
munu ekki verða til í sjávarútvegi
og landbúnaði. Þau verða til í opnu
þjóðfélagi, sem tekur fullan þátt í
alþjóðasamskiptum.
Einstaklingur, sem verður fyrir
þeirri þungbæru reynslu að verða
gjaldþrota, á ekki annarra kosta
völ en að freista samninga við lán-
ardrottna sína. Við þurfum með
sama hætti að semja um greiðslu-
kjör skulda, lánalengingu og lækk-
un vaxta. Þjóð sem hefur fyrirgert
lánstrausti sínu, býr við refsivexti.
Einungis um 3% lækkun vaxta
á erlendum skuldum fyrirtækja,
heimila og ríkisins getur lækk-
að greiðslubyrði þjóðarbúsins um
meira en tvö hundruð milljarða. Við
þurfum að semja um afnot af not-
hæfum gjaldmiðli, af því að okkar
eigin er rúinn trausti. Við þurf-
um að semja um endurfjármögn-
un skulda og aðgang að lánsfé. Það
er sama hvert litið er. Við þurfum
að semja við aðra, lánardrottna,
Alþjóðagjaldeyrissjóðinn, aðild-
arþjóðir Evrópusambandsins og
Evrópusambandið sjálft til þess að
finna lausn á bráðavanda – neyðar-
ástandi – sem við ráðum ekki við að
leysa ein á báti.
Við vitum m.ö.o. að aðild að Evr-
ópusambandinu og upptaka evru
mundi hjálpa til við að leysa mörg
af okkar brýnustu vandamálum. Við
vitum líka, að til þess að það geti
orðið verðum við að leita samninga
sem taka nokkur ár. Einmitt þess
vegna er óráðlegt að slá ákvörðun-
inni á frest, því að samningar við
Evrópusambandið snúast ekki bara
um frambúðarlausn einhvern tíma í
fjarlægri framtíð – heldur líka um
lausnir á þeim bráðavanda, sem
við verðum að leysa nú þegar með
samningum.
En þótt raunsæið beini okkur á
þessa braut, þá glymur hræðslu-
áróðurinn sífell í eyrum til að æra
og villa villugjarna af vegi. Þeir
munu stela auðlindunum okkar, er
sagt. Útlendir flotar munu flykkj-
ast á Íslandsmið, landbúnaðurinn
verður lagður í rúst, við verðum
látin borga meðlög með fátækum
þjóðum í Austur- og Suður-Evrópu
(miklu meira en við fáum í staðinn).
Við getum ekki lengur gengisfellt
krónuna til þess að lækka launin,
ef afli bregst eða verð á fiski fellur
í útlöndum. Og við, sem erum svo
fá og smá, munum engin áhrif hafa
í málstofum miðstjórnarvaldsins í
Brüssel. Við verðum eins og hverjir
aðrir niðursetningar á stórbýlum
lénsherranna til forna.
Samningsmarkmið
Bók Auðuns er skrifuð til þess að
svara hræðsluáróðri af þessu tagi.
Í staðinn fyrir upphrópanir og
sleggjudóma eru bornar fram stað-
reyndir og upplýsingar um reynslu
annarra þjóða, sem á undan förnum
árum hafa farið í gegnum samn-
ingaferli við Evrópu sambandið.
Það er satt að segja undrunarefni,
að á þessum hálfa öðrum áratug,
sem pólitíska forystan á Íslandi
hefur verið að velta því fyrir sér,
hvort hún treysti sér til að semja
við Evrópusambandið, þá hefur
enginn, hvorki stjórnvöld né fræði-
menn, myndast við að skilgreina
þau samningsmarkmið, sem Íslend-
ingar ættu að setja sér í aðildarvið-
ræðum. Ráðuneyti gera náttúrlega
ekki slíkt, nema þeim sé sagt það.
Og stjórnmálamönnunum hefur
yfirleitt staðið svo mikill stuggur af
hræðslu áróðri sérhagsmunahópa,
að þeir hafa ekki þorað að taka á
málinu. Nú hefur höfundur þessarar
bókar tekið af þeim ómakið. Hann
setur fram í skýru og skilmerki-
legu máli, í hverjum kaflanum á
fætur öðrum, hver samningsstaða
Íslands er og hver samningsmark-
miðin ættu að vera.
Í sjávarútvegsmálum er samn-
ingsmarkmiðið að íslenska fisk-
veiðilögsagan, sem er algerlega
aðskilin frá hinni sameiginlegu
lögsögu bandalagsins, verði viður-
kennd sem sérstakt fiskveiðistjórn-
unarsvæði á íslensku forræði. Þetta
styðst jafnt við fordæmi annarra
og veigamikil rök, sem byggja á
sérstöðu Íslands. Nytjastofnar á
Íslandsmiðum eru allir staðbundn-
ir. Engin önnur Evrópusambands-
þjóð á sögulegan rétt til veiða á
Íslandsmiðum. Með þessari lausn
er því ekkert frá öðrum tekið, sem
þeir hafa átt, né heldur er neins
krafist af öðrum, sem þeir þurfa
að gefa eftir. Það eru gagnkvæmir
hagsmunir að fiskveiðar á Íslands-
miðum verði sjálfbærar.
Að því er varðar rétt útlendinga
til að fjárfesta í íslenskum sjávar-
útvegsfyrirtækjum, er hægt að
vísa til sérreglna, eins og þeirra
sem gilda fyrir Álandseyjar um
„takmörkun á rétti þeirra, sem ekki
eiga lögheimili í viðkomandi landi
á að eignast ráðandi hlut í fyrir-
tækjum sem þar starfa, án þess að
slíkar takmarkanir teljist brjóta í
bága við jafnræðisregluna“. Íslend-
ingar verða sjálfir að gera það upp
við sig, hvort sérlausn af þessu tagi
telst eftirsóknarverð.
Margir eru þeirrar skoðunar,
þ.á m. undirritaður, að eina leiðin
til þess að létta óbærilegri skulda-
byrði af sjávarútvegsfyrirtækj-
unum sé sú að leyfa þeim, eins og
öðrum fyrirtækjum, að leita eftir
erlendu hlutafé. Fyrst sögulegur
réttur til veiða er enginn og verði
ráðandi hlutur útlendinga í fyrir-
tækjunum takmarkaður, þarf ekki
að hafa þungar áhyggjur af svo-
nefndu „kvótahoppi“, sem gætt
hefur í veiðum úr sameiginlegum
fiskistofnum og á sameiginlegum
hafsvæðum eins og t.d. á Norðursjó,
en mundi ekki eiga við á Íslands-
miðum.
Það má merkilegt heita, að tals-
menn kvótahafanna í LÍÚ eru svo
uppteknir af því að varðveita illa
fengin forréttindi sín til einokun-
ar á fiskveiðiheimildunum, að þeir
sjá óvini í hverju horni, en gleyma
því gersamlega, að gengi Ísland í
ESB yrðum við „fiskveiðistórveldi“
innan sambandsins. Í svokallaðri
grænbók framkvæmdastjórnar
ESB um fyrirhugaða endurskoðun
SFS (sameiginlegu fiskveiðistefn-
unnar), sem birt var í lok apríl
2009 er ýmislegt haft til hliðsjón-
ar úr íslenska fiskveiðikerfinu (sjá
bls. 56–62). Í framhaldi af þeirri
umfjöllun segir Auðunn:
„Eðlilegt samningsmarkmið
Íslendinga væri að fá vilyrði fyrir
því, að íslenski fulltrúinn í fram-
kvæmdastjórninni yrði settur yfir
sjávarútvegsmálin. Norðmenn
fengu slíkt vilyrði, þegar þeir gerðu
sinn aðildarsamning árið 1994.“
Byggðastefna í anda framsóknar
Landbúnaði, byggðamálum og sveit-
arstjórnarmálum eru gerð prýðileg
skil í bók Auðuns, þótt ekki verði
orðlengt um það í þessari umsögn.
Svo vel þykist ég þekkja til íhygli
og sjálfstæðrar skoðanamyndun-
ar einstaklinga í bændastétt, að
margir þeirra munu hugsa sig um
tvisvar að loknum lestri, áður en
þeir trúa sem nýju neti hræðslu-
áróðri bændaforystunnar um enda-
lok landbúnaðar og landsbyggðar.
Íslenskir bændur vita, að ytri skil-
yrði landbúnaðar á Íslandi mun
gerbreytast, hvort sem við göng-
um í ESB eða ekki, þegar niðurstöð-
ur fást í yfirstandandi viðræður á
vegum Alþjóðaviðskiptastofnun-
arinnar (WTO) um aukið frelsi í
milliríkjaviðskiptum með land-
búnaðarvörur. Spurningin er,
hvort íslenskir bændur yrðu ekki
betur undir það búnir, eins og t.d.
sænskir bændur, að takast á við
þær breytingar, innan ESB frem-
ur en utan?
Að því er varðar byggðamálin
segir höfundur eftirfarandi:
„Eðlilegt samningsmarkmið
Íslands væri að fá allt landið, vegna
einangrunar í úthafinu, strjálbýlis
og óblíðrar náttúru, skilgreint inn
í „markmið 1“ í uppbyggingar- og
byggðastyrkjakerfinu. Það gæti
haft mikið að segja um það, hversu
mikið íslenskir aðilar (sveitarfélög
og fleiri aðilar sem sótt geta um
uppbyggingar- og byggðaþróunar-
styrki) gætu fengið greitt úr sam-
eiginlegum sjóðum ESB og þar með
hver nettóaðildariðgjöld Íslands að
sambandinu yrðu.“
Í upphafi var þess getið, að
Íslendingar teldust vera innan við
1% af samanlögðum íbúafjölda
Evrópusambandsins. Það er því
eðlilegt, að menn beri nokkurn
kvíðboga fyrir áhrifaleysi í stofn-
unum sambandsins. Um þetta er
ágæt umfjöllun í bókinni. Á það
er bent, að ekki er allt sem sýnist í
þessu efni. Leitun mun vera á fjöl-
þjóðasamtökum, þar sem smáþjóðir
hafa jafnmikil áhrif og innan ESB,
enda er meirihluti aðildarþjóða
smáþjóðir skv. skilgreiningu. Við
mættum gjarnan hugsa til þess, að
ef að líkum lætur, þá yrðu um 64000
íbúar að baki hverjum íslenskum
Evrópuþingmanni á móti 800.000
að baki hverjum þýskum þing-
manni. Erum við ekki að bölsótast
yfir misvægi atkvæða, sem mælist
1 á móti 2? Eru Þjóðverjar svona
miklu fúsari en við til að afsala sér
„fullveldi“ í samstarfi við aðra?
Aðferðarfræði Evrópusambands-
ins er að leysa ágreiningsmál, sem
upp koma milli aðildarþjóða með
samningum, á grundvelli laga og
réttar. Smáþjóðir einbeita sér eðli
málsins samkvæmt að fáum lykil-
málum, sem varða brýna þjóðar-
hagsmuni, og reyna að ná þeim
fram í bandalagi við aðrar þjóðir,
sem eiga svipaðra hagsmuna að
gæta. Íslendingar myndu skipa
sér í sveit með Norðurlanda- og
Eystrasaltsþjóðum í svæðis-
bundnu samstarfi innan ESB. Við
höfum góða reynslu af margra ára-
tuga samstarfi Norðurlandaþjóða
og þurfum ekki að óttast ofríki af
þeirra hálfu. Sem fiskveiðistór-
veldi mundi Ísland eðlilega gera
kröfu til þess að fá í sinn hlut fram-
kvæmdastjórann yfir fiskveiðimál-
efnum, eins og fyrr var tíundað og
rökstutt. Á því leikur enginn vafi,
að í sjávarútvegs- og orkumálum
yrðu áhrif Íslands meiri og aðstaða
til að koma fram hagsmunamálum
sínum betri, innan ESB en utan.
Þetta er eins og fyrr sagði lítil
bók um mikið efni. Hún getur
þénað íslenskum fyrirtækjum og
heimilum sem handbók um samn-
ingstöðu og samningsmarkmið
Íslands í væntanlegum aðildar-
samningnum. Greining höfundar
á vandamálum og lausnum, sem og
frásögn af reynslu annarra þjóða,
ætti að vera til þess fallin að eyða
fordómum og styrkja forsendur
málefnalegrar umræðu um brýn-
ustu hagsmunamál þjóðarinnar í
náinni framtíð.
Höfundur leiddi fyrir Íslands
hönd samningana við Evrópusam-
bandið um Evrópska efnahags-
svæðið (EES) á árunum 1989-93.
Samningsstaða og samningsmarkmið
Engin önnur Evrópusambandsþjóð á sögulegan rétt til veiða á
Íslandsmiðum. Með þessari lausn er því ekkert frá öðrum tekið,
sem þeir hafa átt, né heldur er neins krafist af öðrum, sem þeir
þurfa að gefa eftir.
JÓN BALDVIN
HANNIBALSSON