Samvinnan - 01.06.1949, Blaðsíða 7

til aldurs komust: Þórlák, bónda,
Skútustöðum, Sólveigu, húsfreyju að
Grænavatni og Pál, sem nú er skrif-
stofustjóri Mjólkursamlags K. Þ. Nú
liefur verið rakin ætt þessara systkina,
og er þar í öllum áttum þróttmikið
fólk, og öruggt til athafna, en margt
með afburðagáfur. Jón Hinriksson var
hraðkvætt skáld, er orti mikinn fjölda
ljóða og lausavísa, allt frá æsku til
hárrar elli, og stóð í kveðskap sínum
jafnt í fortíð og samtíð. Öll ljóð hans
bera vott um mikla hagmælsku og
ágæta greind og vitsmuni, en ekki er
þar innblástur eða andagift stórskálds-
ins, sem gefa nema fáum vísum lians
langlífi.
Jón í Múla, sonur hans, var raunar
líka ágætt skáld, þótt ekki héldi liann
kveðskap sínum á lofti, og miklu meiri
arnsúg náði hann undir vængi ljóða
sinna, þeirra, sem eg hef heyrt, lieldur
en faðir hans.
Móðurætt Sigurðar var eigi minni
að andlegum og líkamlegum gjörfi-
leik. Ekki þarf að lýsa Reykjahlíðar-
ætt og getur hver, sem vill, rakið það
kyn í gegnum bókina „Reykjahlíðar-
ætt“. En minna verður á það, að mesta
skáld þeirrar ættkvísfar, og djúp-
hyggjumaður, er Jón á Litluströnd,
Þorgils gjallandi, móðurbróðir Sig-
urðar.
Ekki varð dvöl Jóns Hinrikssonar
löng að Hólum í Eyjafirði. Vorið eftir
að Sigurður fæddist fluttist Jón með
fjölskyldu sinni að Helluvaði, 1879.
Erfið var þessi fyrsta ferð Sigurðar þá
um vorið. Kona nokkur bar hann þá í
fangi sínu yfir Vaðlaheiði alla leið
milli bæja. Kona þessi festi tryggð við
drenginn, og drengurinn síðan við
hana, og entust þær tryggðir meðan
bæði lifðu. Jón Hinriksson bjó síðan á
Helluvaði til dauðadags, og síðan Sig-
urgeir sonur hans. Alla daga var Jón
fátækur en þó bjargálna. Börn hans
hin eldri voru nú frá honum flutt.
Árferði var hið versta, frumbýlisárin
að Helluvaði, hin miklu harðindi, eft-
1880. Jón var hinn mesti ákafamaður
og afreksmaður til verka, og ætlaðist
til hins sama af öðrum. En lítt munu
elztu synirnir, Sigurgeir og Sigurður,
hafa þurft brýningar við, með ötulleik
og áframhald til vinnu, svo sem kraft-
arnir leyfðu.
III
Á síðasta fimmtungi 19. aldar fer
andlegur vorblær um Þingeyjarsýslu.
Kaupfélagið var stofnað 1882. Stofn-
endur þess voru andlegir víkingar og
uppreisnarmenn. — Stjórnmálamenn
samtíðarinnar áttu óhægt um vik í
framsókn þjóðmála. Hver djarftæk
nmbótahugmynd, sem jringið bar fram
var vægðarlaust niðurskorin með neit-
unarvaldi dönsku ráðherranna.
Stjórnmálamennirnir urðu að fara
samningaleiðir, og snúa bónleiðir til
búða í viðskiptum við Dani. En Þing-
eyingar kusu að ráðast á annað danskt
vígi, sem eigi hafði síður verið höfuð-
setur áþjánar og kúgunar. Selstöðu-
verzlanirnar dönsku héldu ennþá ein-
okunartökum í hverju héraði. Verzl-
unarstjórar þeirra voru ókrýndir kon-
ungar, sem áttu sjálfdæmi í öllum við-
skiptamálum, og höfðu hag hvers
bónda í hendi sér. Stofnun kaupfélags-
ins var djarftæk uppreisn gegn þessu
aldagamla einræði. Foringjunum var
þegar í uphafi Ijóst, að hér þurfti
að fylkja liði með góðri skipun, fast og
öruggt, ef sigur ætti að nást, og vald
goðanna fornu um verðlag og við-
skipti að verða endurheimt í sveitirn-
ar. Forysta selstöðuverzlunarinnar á
Húsavík var í höndum mikilhæfs
manns, sem var harður og óvæginn,
en þó vitur og drengur góður. Sókn
bændanna hlaut að verða heit og djörf,
lieið og hrein. Hér var settur hnefinn í
borðið, að dæmi Ófeigs, en hér var
þó allt byggt upp af algerðu lýðræði.
Skipan kaupfélagsins var merkilega
samþýdd íslenzkum, sögulegum að-
stæðum, goðorðaskipan hins forna
þjóðveldis var fyrirmynd í aðra rönd-
ina, en meginkjarninn var þó lýðræð-
ishugsjón 19. aldar eins og hún barst
þá sigrandi um öll Vesturlönd. Fyrir
Þingeyingum var þessi hugsjón eigi
fagurt hjal um frelsi og ættjarðarástást
á þessum tímum, heldur harðsnúinn
persónuleg barátta, er snerti hag hvers
manns, sigurglatt starf, ekki einstakra
foringja, heldur allra, fátækra sem
ríkra. Meðan menntamennirnir ortu
fögur ljóð og þingskörungarnir háðu
árangurslaus hjaðningavíg við Dani,
sigraði hin einhuga fylking Þingey-
inga, ekki með áhlaupi, heldur með
fastri, daglegri sókn, þannig, að um
aldamótin var kaupfélagið orðið stór-
veldi, sem lét til sín taka á öllum svið-
um, en selstöðuverzlunin máttlaus
skuggi sjálfrar sín.
Jafnhliða kaupfélaginu reis upp
margs konar félagsskapur: Búnaðarfé-
lög, æskulýðsfélag og lestrarfélög.
Þjóðliðið var lokað félag áhugamanna,
sem liafði fasta skipan og þó með nokk-
urri leynd, beitti sér opinberlega í
stjórnmálum, en lét sér þó ekkert
mannlegt óviðkomandi. Fjöldi ungra
manna lærði að lesa og skilja bækur á
Norðurlandamálum, bókafélagið
„Ófeigur í Skörðum og félagar hans“
öfluðu úrvalsbóka á þeim málum,
bæði þýddra og frumsamdra. Það
mátti heita að heimsbókmenntirnar
opnuðust alþýðu, hin beztu tímarit
Norðurlanda gengu manna á milli, og
gáfaðir menn urðu gagnsnortnir af
andlegum hræringum úti í löndum.
Sumir töluðu um trúleysi Þingey-
inga á þessum árum. Eg get varla
hugsað mér meiri fjarstæðu. Að vísu
höfnuðu sumir þeirra með fullri ein-
urð ýmsum kennisetningum hins
stranga „rétttrúnaðar" og öll helgi-
slepja var þeim fjarlæg. En þeir lifðu í
heitri, skoðandi og leitandi trú á and-
leg verðmæti. Framþróunarkenningin
var þeirra bjarti lífsdraumur, ekki sem
köld efnishyggja, heldur sem fagur og
alvís tilgangur lífsins, guðleg forsjón,
er stefndi hærra, hærra.
Frelsi, jafnrétti og bræðralag, var sú
Jn'enning, sem mótaði alla félagsstarf-
semina. Það var krafizt mikils af hverj-
um einstökum. Þeir, sem uxu upp í
Jiessum nýgræðingi félagslífsins, hlutu
að verða allt aðrir menn en langfeður
þeirra, sem höfðu orðið öldum saman
að taka þegjandi við skörðum hlut frá
valdhöfunum.
Sigurður Jónsson var alinn upp á
Helluvaði, næsta bæ við Gautlönd, til
tvítugsaldurs. En á Gautlöndum var í
tíð Jóns Sigurðssonar og Péturs sonar
hans annað heimili kaupfélagsins. Þar
sátu formennirnir, Joar voru stjórnar-
fundir haldnir og reikningar félagsins
gerðir. Frændur Sigurðar og nánustu
vandamenn voru eldheitir samvinnu-
menn og lýðræðissinnar. Má þar nefna
föður hans Jón Hinriksson, Jón bróðir
hans „í Múla“ og móðurbróðir hans
Jón á Litluströnd.
Tvennt verður að hafa í huga til
7