Samvinnan - 01.06.1949, Blaðsíða 21

HARÐA VORIÐ 1399
Eftir Þormóð Sveinsson
FRÁ upphafi vega hefur bændastétt þessa
lands átt afkomu sína mjög undir liinu
Iiviklynda og kuldalmeigfta íslenzka veffur-
fari. Heyjaöílun og nýting þess hefur verið
háð grassprettu og tölu þurrkadaga þess tíma-
bils, er sláttur hefur staðið yfir. En um ann-
að fóður fyrir búpening bænda en hey var
naumast að ræða hér til síðustu áratuga. En
heyfengur sumarsins var skilyrði til að geta
mætt hörðum vetri, svo að eigi gengi á
íénaðinn. En slíkir vetur og vandræðavor
gerðu aldrei boð á undan sér fremur en
góðærin.
Með þeirri aðstöðu og tækjum til heyja-
öflunar sem voru til og þekktust hér á landi
allt fram yfir síðustu aldamót, var þcss ekki
að vænta, að bændur gætu almennt eignazt
þær birgðir, sem nægja myndu til að tryggja
búpeningi þeirra þurftarfóður um langan
jarðbanna-vetur. Þeir, sem nú eru komnir á
eíra aldur vita af eigin raun, að orfið og
hrífan voru seinvirk tæki á móts við þann
vélakost, sem flestir bændur hafa nú orðið
yfir að ráða til þessa. En þessi tvö verkfæri
voru eiginlega hin einu, sem notuð voru til
heylosunar og verkunar þess hér á landi um
9 alda skeið.
Jarðrækt var þá og enn skammt á veg kom-
in hér. Meginþorri túna þýfð að meira eða
minna leyti, og lítil um sig, og gáfu óvíðast
af sér nema nokkurn hluta þeirra heyja, sem
þurfti til að tryggja nægan fóðurforða. Varð
því að afla heyjanna á óræktuðu landi, engj-
um, sem voru misjafnar að gæðum og gras-
vexti, allt frá verstu flæðiengjum til rótlausra
forarflóa í lágsveitum eða á heiðum uppi, frá
eggsléttum grundum til kargamóa, frá sam-
felldum, greiðfærum sundum og ásum til
sundurslitinna grasbolla í bröttum fjallshlíð-
um, þar sem vart varð komið hestum við sums
staðar.
Slíkar voru íslenzkar engjar, Jaað land, sem
bændastéttin hefur orðið að yrja utan túns
á liðnum öldum og fram undir vora daga, og
verður enn að gera sums staðar að einhverju
leyti. Þetta hefur nú í seinni tíð af sumum
verið nefnt rányrkja, stundum með kald-
hæðniskennd nokkurri, svo ómaklegt sem það
er og vanhugsað, að því leyti sem því er beint
til bænda liðinna alda a. m. k.
Af hinu stórmerka heimildarriti, Jarðabók
Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, má
nokkuð ráða, hvernig ástandið var og að-
stæður í þessum efnum f upphafi 18. aldar.
Þar er hvarvetna getið bústofns bænda og
eins, hve mikið fóðrast kann á þeim heyjum,
sem fáanleg voru af jörðinni, væntanlega
miðað við meðalár, hvað grassprettu snertir
og gjafaþörf. Búin eru víðast fremur lítil,
og það svo, að víða sýnist fjárstofninn ekki
Iiafa mátt niinni vera til að geta lifað af. En
undantekningarlítið er þó talið, að heyfeng-
urinn nægi ekki ncma handa nokkrum liluta
lians. Hinu er „vogað á útigang" er tíðast
sagt. Lægi beinast við að draga af þessu þá
ályktun, að lítt búandi hafi verið á mörgum
jörðum hér á landi þá, þar sem ekki var hægt
að afla nægilegs fóðurs fyrir lágmarksbústofn
i mcðalári. En liér mun ekki vera hlutlaus
frásögn. Eg þekki persónulega ýmsar sæmi-
legar engjajarðir, sem þarna eru sagðar nær
engjalausar, og sums staðar eru taldir þar ó-
kostir jarðar, sem ekki eru til þar nú og hafa
ta past getað verið þar þá, t. d. skriðuföll og
hættur fyrir búpening. Þetta er að vísu nokk-
ur lýti á ritinu. En ástæðan virðist auðæ. Á
larigflestum jörðunum sátu leiguliðar, og
hafa þeir sennilega að jafnaði lýst þeim fyrir
skrásetjurunum. Og leiguliðarnir hafa enga
hneigð haft til að segja kosti jarðanna sem
þeir voru, hvað þá meiri, heldur hið gagn-
stæða, af ótta við hækkað eftirgjald ella. Og
eigendur ja'rðanna hafa væntanlega heldur
enga hvöt fundið hjá sér til að lofa þær, því
að það gat þýtt aukna tíund fyrir þá.
En hvað sem þessu líður, mun það mála
sannast, að á fjölmörgum bújörðum þessa
lands var, allt til síðustu áratuga, ekki hægt
að afla nægilegra heyja handa áhöfninni, ef
harðindi fóru í hönd, með þeim mannafla,
scm fáanlegur var, búin gátu borið og jörðin
lét í té, svo að ekki hefur verið komizt hjá að
„voga á útigang" einhverju.
Hins vegar munu alltaf hafa verið uppi
menn, sem svo komu fótum fyrir sig í þess-
um efnum, að þeir stóðu af sér allar eld-
raunir frosts og fankynngis. Hinir voru þó
miklu fleiri, sem þoldu harðan vctur, en ekki
hart vor á eftir að jafnaði. Loks voru svo
alltaf einhverjir, sem ekki þoldu meira en
meðalvetur.
Þá má og taka tillit til þcss, að vetrarbeit
var mjög misjöfn á hinum ýmsu jörðum.
Sums staðar tók fljótlega fyrir hana, að meira
eða minna leyti, ef vetur fór yfir meðallag,
annars staðar ekki nema í aftaka harðindum.
Þeim, sem á þeim jörðum sátu — en þar voru
oft minni heyöflunarskilyrði en á hinum —
var vorkunn, þó að þeir treystu nokkuð á út-
beitina, og það því fremur, sem íslenzkir
bændur á öllum tímum hefðu væntanlega
flestir getað tekið undir þau orð, sem einn
landbúnaðarráðunautur vor reit nýlega:
„Ekkert er búfénu betra en útivistin." Og
það verður ekki hrakið, að stundum voru
það bændurnir á heyjalitlu útbeitarjörðun-
Fátt mun íslenzkum bændum
hafa legið þyngra á hjarta en ó-
vissan um það, hvernig vorið
mundi verða, segir Þormóður
Sveinsson í þessari fróðlegu
og athyglisverðu grein. ÞesSÍ ó-
vissa varpar skugga á líf bónd-
ans enn í dag, en þó er aðstaða
lians nú til að mæta erfiðleikun-
um miklum mun bétri en fór-
feðranna. Hér er rifjuð upp saga
harða vorsins 1899, er lck mik*
inn hluta Norðurlands hart. Er
fróðlegt að bcra þá sögu saman
við harða vorið 1949, sem nú er
nýafstaðið.
um, sem björguðu fénaði sínum lcngur í ó-
liappaárum en hinir. Sú frásögn, sem liér
fer á eftir, sýnir það.
■ ') .■ i íí....
I^ÁTT mun íslenzkum bændum hafa legið
Jryngra á hjarta en óvissan um [rað, hvern-
ig vorið mundi verða. Fór Jrað að vonum,
og er í nokkru samræmi við það, sem fyrr er
sagt. Það var lantandi tilhugsun, að geta átt
von á hörkuveðráttu að liðnum fóðurfrekum
vetri, Jregar öll hey voru um það bil á énda
gefin, utan ef til vill Jrau, sein nautpeningn-
um voru nauðsynleg, og lítillar hjálpar var
að vænta eða engrar. / f
En Jjví miður varð þessi kvíði stúndum að
ísköldum veruleika. Eg hygg, að ekkert það,
scm veðurfar hefur valdið á liðnum tlmúm,
liafi þjakað bændur og dregið dáð úr þeim
eins og vorharðindin. Það var hægt að þola
skammdegishríðar og þorrabylji með jafnað-
argeði. Það var hægt að taka hörkufrosti og
jafnvel liafjtökum að vetrinum með ró. En
þegar klakabrynja vetrarins huldi allar laútir
og leiti, svo að livergi var strá að finna, frost-
nepja og liríðarhamur bægðu öllum yl á
brolt og birgðu fyrir sólu, eltir að veturinn
liafði kvatt á almanaksvísu, ]>á var mönnUm
yfirleitt ekki rótt í geði. Og ]>á var gripið til
J>eirra úrræða, sem vænlegust voru, ]>ótt eigi
væru góð. — En stundum voru J>au engin.
Yrði það efalaust ógeðfclld harmsaga, ef sögð
væri, og J>ó aðeins tekið það, sem bezt verður
vitað um og lieimildir lirökkva til.
VETURINN 1898-99 var í harðará lagi
norðanlands. Lagðist hann snemma að,
þó eigi með miklum þunga framan af, en
síauknum. Voru þá „umhleypingar og fann-
fcrgi, og stóð svo til nýárs“. Eftir áramótin
„var fannkoma mikil og hagleysur". Um
sumarmál „voru menn mjög svo að þrotum
komnir með hey víðasthvar í norðvesturhér-
uðum landsins. Hafði þá verið innistaða 1
fullar 22 vikur. Einna harðast urðu Hrútfirð-
ingar og Strandamenn úti. Ráku þeir fénað
á beit suður í Borgarfjörð." (Skírnir.)
21