Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 32

Árni Böðvarsson:
Málfar unglinga
„Orðfæð“ unga fólksins
„Heimur versnandi fer“, hef-
ur gamla fólkið jafnan sagt, og
má það sjálfsagt til sanns veg-
ar færa, sé með orðinu „heim-
ur“ eingöngu miðað við hverja
kynslóð um sig og eðlilega
hrörnun hennar eftir þroska-
árin. Og æði oft hafa hljómað
háværar staðhæfingar þess
efnis að „unga fólkið“ þekki
ekki algeng islenzk orð, kunni
ekki móðurmál sitt. En sann-
leikurinn virðist þó sá að slikir
dómar hafa lengstum ein-
kennzt af einhliða viðhorfum
þeirra sem ala í brjósti ein-
hvern nagandi ótta vegna þess
að „ungu kynslóðinni" sé ekki
með öllu trúandi fyrir þeim
verðmætum sem hún hlýtur að
taka við þegar tímar liða.
Hér verða rædd fáein atriði
þessa máls, reynt að greiða úr
nokkrum þáttum þess, ef verða
mætti einhverjum lesanda til
skilningsauka á þessari marg-
umræddu eigind „ungu kyn-
slóðarinnar“. — Má ég skjóta
þvi hér inn til skýringar að
nafngiftin „unga kynslóðin" er
oft notuð í nokkuð óljósri
merkingu, þó einkum til að að-
greina einhverja óljóst afmark-
aða aldursflokka fólks frá eldri
aldursflokkum. Gjarnan er þá
einhver tiltekinn geðblær lát-
inn fylgja orðinu, hrós, last,
öfundarkeimur, ■ önuglyndi,
hópkennd og samábyrgð ald-
ursflokksins, og svo framvegis.
Umræður með slikum viðmið-
unum eru ekki vel fallnar til að
bæta skilninginn á viðfangs-
efninu, og þess vildi ég biðja
lesendur þessa greina korns að
þeir reyndu að losna sem nrest
undan slíkum viðhorfum við
lesturinn, vilji þeir gera sér
efnið ljósara.
Sé litið á málfar unglinga í
heild, til að geta dæmt um það
af skilningi, verður fyrst að
svara þeirri spurningu hvort
viðfangsefni þeirra séu hin
sömu og tíðkaðist meðal unga
fólksins fyrir nokkrum áratug-
um, en allir munu vera sam-
mála um að svo sé ekki. Breyt-
ingar í þjóölífinu, atvinnuhátt-
um, gildismati og lífsviðhorf-
um í heild eru það miklar að
umræðuefni hafa breytzt veru-
lega, líklega meira en nokkurn
tíma hefur áður gerzt við
nokkur kynslóðaskil hérlendis.
Þessar breytingar eru aðeins
að nokkru leyti af völdum
tækni og breyttra lífshátta,
ekki síður vegna tízku og smit-
andi hugsanagangs. í þessu
sambandi skulum við láta
liggja milli hluta hvort þessar
breytingar á lífsviðhorfum eru
til góðs eða ekki; þær hafa
gerzt og eru að gerast. Til
þeirrar staðreyndar verður að
taka tillit, þegar meta skal
málfar kynslóðar sem hefur
orðið fyrir breytingunum.
Það er sem sé „sök“ þróunar-
innar að áhugaheimur unga
fólksins er i verulegum atriðum
annar en áður var, en hins
vegar skyldi enginn ætla annað
en unga kynslóðin nú á dögum
þekki sinn áhugaheim, alveg
eins og eldri kynslóðir hafa
gert meðan þær voru á hennar
reki.
Vitanlega hefur unga fólkið
nú á tímum glatað niður (eða
eigum við heldur að segja „ekki
náð að festa með sér“?) nokkru
af orðaforða eldri kynslóðar-
innar, en það gera raunar allar
kynslóðir. Ég tel meira að segja
vafamál hvort unga fólkið nú
hefur á þennan hátt „glatað“
meiru af orðaforða næstu kyn-
slóðar á undan en hún hefur
misst niður af orðaforða þeirra
sem voru næstir á undan
henni.
Þegar yngri kynslóð tekur
við af eldri, tekur við reynslu
og að einhverju leyti lífsvið-
horfum eldri kynslóðar, lærir
hún um leið það orðafar sem
heyrir þar til. En hér er á það
að líta að enginn lærir málið
nákvæmlega eins og eldra fólk-
ið kunni það. Með hverri kyn-
slóð sem fellur í valinn, glatast
eitthvað í máli, og hver ný
kynslóð kemur með einhverjar
nýjungar að þessu leyti. Þá má
og minna á það að enginn ein-
staklingur lærir málið ná-
kvæmlega eins og eldra fólkið
kunni það, enginn maður talar
í öllum atriðum eins og foreldr-
arnir. Með öðrum orðum: Málið
breytist sífellt við tilfærslu
milli kynslóða, en þessar breyt-
ingar verða þeim mun minni
sem lífshættir samfélagsins
kynslóð eftir kynslóð eru ó-
hagganlegri. Þegar af þessum
sökum hljóta að vera meiri
skil i máli milli kynslóða nú
en lengstum áður. Slíkar breyt-
ingar þurfa þó ekki að ná til
annars en orða um hluti og
atriði sem eru annars vegar að
hverfa úr samfélaginu og eldri
kynslóðin þekkir vel — eða
hins vegar að koma fram og
lenda þvi meira á þekkingar-
sviði yngri kynslóðar.
í þessu sambandi vaknar þá
sú spurning hversu mikla
áherzlu beri að leggja á að
kynna ungu fólki þá hluti,
þau atriði og það gildismat sem
réð lífi eldri kynslóða i landinu,
og þá sem fróðleik, menntandi
til skilningsauka á mannlifinu.
Þar hlýtur að koma til kasta
skóla, safna og allra þeirra að-
ila sem tök hafa á að veita
slíka þekkingu. Slíkri fræðslu
um horfin atriði hlýtur að
fylgja kynning á þeim orðum
sem heyrðu þar til. Sem dæmi
um þetta má nefna verkfæri
og heiti á þeim (orf, skammorf,
reiðingur, spyrðuband o. s. frv.)
eða þætti daglegs lífs (kvöld-
vaka, húslestur, guða á glugga,
orlofsnætur, bera á völl o. s.
frv.).
Hrifsað úr orðabelg
Ekki verður um það villzt að
málfar i mótun (það er málfar
unglinga, en síður málfar full-
orðins fólks sem er tekið að
stirðna við nám) lætur undan
tízku miklu meira nú en áður
var, og kemur þar ýmislegt til.
Hér skal minnzt á tvennt. Ann-
ars vegar eru utanaðkomandi
áhrif miklu hraðvirkari nú en
áður var, smitandi hugsana-
gangur sterkari eða áhrifarik-
ari. Hins vegar hafa breyttir
samfélagshættir valdið þvi að
börn og unglingar læra miklu
meira málfar hvert af öðru, af
jafnöldrum sínum, en áður var,
enda verður þess glögglega vart
að hópeinkenni máls eru al-
gengari meðal aldursflokka
unglinga en annarra samfé-
lagshópa.
Þetta málfar unglinga er oft
litríkt, þrungið tilfinningu og
myndrænt í mesta máta, og
skulu hér sýnd nokkur dæmi
þess.
Eitt af einkennum þessa sér-
stæða unglingamálfars eru
málbrögð sem nefna mætti um-
hvörf, það er orð notuð i um-
hverfri merkingu, öfugri merk-
ingu við hina venjulegu. Gildir
þetta bæði um last og lof. Til
að mynda talar þetta fólk um
að eitthvað sé ógeðslega, sóða-
lega, viðbjóðslega, ferlega,
skuggalega, ofsalega, ofboðs-
lega, æðislega, ískyggilega fall-
egt, en hins vegar: Þetta lag er
alveg ferlegt, þ. e. ljótt eða
leiðinlegt. Það er hrós um
mann að segja að hann sé
geggjaður, æðislegur, eða
geggjaður, truflaður, brjálaður,
skræpóttur persónuleiki. Um
eitthvað verulega hrósvert ein-
hverra hluta vegna er sagt fer-
lega klárt, alveg æði, gasalega
truflað, klistrað, dópað, geggj-
að, dásamlega ljótt, ruddalega
fallegt, ruddalega smart, ógeðs-
lega flott, það er alveg drulla,
og það er mikið hrós um pilt
að kalla hann brjálæðislega,
rosalega, æðislega töff. Hins
vegar er það ekki mikið hrós
að kalla eitthvað ágætt (ein-
hver nemandi sagði að sú ein-
kunn benti til þess að 30—40%
verkefnisins hefði verið leyst
rétt), en það er beinlinis last
og getur víst ekki verið annað
að segja um mann að hann sé
imbi, lúði eða algjör lúði, púkó,
asnó, bjánó, júði, fábi (= fá-
bjáni), lummulegur, lummó,
hallærislegur eða halló (með
dl-framburði eins og í hallæri),
alger auðn (um konu sem hef-
ur enga kosti nema fríðleik).
Ofsareiður maður er kallaður
röndóttur af reiði (fyrir nokkr-
um áratugum var þetta kallað
hvítglóandi af reiði). „Djöfull
er þessi kjóll ógeðslega fallegur.
Nýja teppið er. alveg geðveiki."
er hvort tveggja mikið hrós.
Bifreiðin er kölluð brak (eink-
um sé hún heldur léleg) eða
tryllitæki (ódulið hrós um
kraftmikinn bíl, háð um kraft-
lítinn) eða bara tæki, apparat,
trog, drusla, kar, kaggi, kerra.
Siðan er talað um að fara,
brenna (á stað), gefa, róta,
spæna, trylla, tæta um að taka
harkalega af stað, gefa í botn,
kitla pinnann; klossbremsa,
negla niður, punkta um að
snögghemla, ökuskírteinið er
kallað teinið, bílstjórinn dræfer
og dræfa um að aka yfirleitt.
Um stúlkur almennt eru not-
uð orð eins og tjása, meri, pía,
flott pía, pæja, spúsa, skvísa,
flyðra, sjúlla, fýsa (ofsalega
falleg stúlka), plastikpía (upp-
gerðarleg stúlka), smart grýla
(mikið hrós um stúlku), beibí,
boddí eða bomba eða kroppur
(vel vaxinn kvenmaður), fjall-
kona (hávaxin og sköruleg
stúlka), skúta (fyrirferðarmikil
um sig), skutla. En um pilta
almennt eru notuð orð eins og
peyi, svæs gæ (kaldur strákur,
niðrandi), gæ, gaukur, gaur;
hasa, blasa, svaka töff; töffari
(sá sem gerir sér far um að
ganga í augun á stúlkum), töff
gaur (myndarlegur og vel
klæddur), röff töff (smart og
spennandi strákur), draumur
eða engill (góður og tillitssam-
ur, stundum með alveg fyrir
framan til áherzlu). Foreldr-
arnir eru kallaðir þau gömlu,
sá gamli, sú gamla, karlinn,
kerlingin, gamla konan, gamli