Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 36

K&fl SAMVINNA
Guðmundur Sveinsson, Bifröst:
Samvinnuhreyfingin á íslandi árið 2000
Þriðja grein
Formáli
Eftir að gerð hafði verið nokkuð al-
mennt grein fyrir viðhorfum og ábend-
ingum varðandi árið 2000 í fyrstu grein-
inni um samvinnuhreyfinguna á íslandi
um næstu aldamót, var í annarri grein-
inni vikið að hugmyndum um samvinnu-
samtökin sem verzlunar- og viðskipta-
samtök og hversu hugsa mætti sér þróun
þeirra á næstu þrem áratugunum. Var
talið eðlilegt að gera þeim þætti sam-
vinnuhreyfingarinnar fyrst skil, þar sem
hann hefur verið öðrum fremur í sviðs-
ljósinu, og ætti af þeim sökum að vera
auðveldara að átta sig á honum og skynj a
möguleika hans i ljósi þess árangurs, sem
náðst hefur þegar.
Hitt er að vísu satt, að þeir framtíðar-
möguleikar, sem undirritaður eygði per-
sónulega í verzlunar- og viðskiptasamtök-
um samvinnumanna, grundvölluðust i
verulegum atriðum á stefnubreytingu í
samfélögum Vesturlanda. Grundvöllurinn
voru þannig félagslegar og menningar-
legar forsendur, sem ekki eru nú fyrir
hendi. Það verður þess vegna inntak
hinnar þriðju greinar að leiða þessar for-
sendur betur i ljós og renna þannig stoð-
um undir fullyrðingar í annarri grein-
inni. En um leið hyggst undirritaður
vekja hugboð um það, sem hann álítur
sjálfa lífskveikju samvinnuhreyfingar-
innar, þ. e. ákveðna stefnumótun í fé-
lagsmálum og menningarmálum.
FORSENDUR FÉLAGS- OG MENN-
INGARÞÁTTAR SAMVINNUSAMTAK-
ANNA ÁRIÐ 2000
1. Þrjú frumhugtök:
Heildarhyggja, einstaklingshyggja,
persónuleikaviðhorf
Það fer engan veginn á milli mála,
að samvinnusamtökin voru upphaflega
stofnuð vegna þess að forgöngumenn
þeirra höfðu tileinkað sér hugmyndir um
samfélagið og manninn, sem voru í veru-
legri andstöðu við þann hugsunarhátt
sem boðaður var af formælendum auð-
valdsstefnunnar, kapítalismans. Auð-
valdsstefnan hóf feril sinn með tilkomu
iðnbyltingarinnar, sem leiddi til nýrra
framleiðsluhátta, verksmiðj urekstrarins,
og nýrra verzlunarhátta, einkaframtaks
og frjálsrar samkeppni, er svo var kölluð.
Með hinum breyttu aðstæðum í þjóðfé-
lögum Vesturlanda, er sköpuðust á 18. öld,
en tók að verulegu ráði að gæta á 19. öld,
hófst til vegs og áhrifa félagslegt viðhorf
eða stefna, sem hlaut nafnið einstakl-
ingshyggja, individualismi. Þessi stefna
var svo ný af nálinni um miðja 19. öld,
að heiti hennar var næsta óþekkt, þótt
hugmyndirnar væru að stofni til eldri.
Þannig kemst hinn merki og framsýni
fræðimaður Alexis Comte de Tocqueville
svo að orði í riti, er hann skrifar um það
leyti, að honum virðist hið nýja nafn á
þeirri félagsmálastefnu, sem þá sé í upp-
siglingu, aðeins fegurra heiti á næsta
þekktum mannlegum eiginleika, sem ekki
hafi áður þótt þess eðlis að á honum væri
haldin sérstök sýning eða hann gerður að
meginstoð nýrrar félagshreyfingar. De
Tocqueville telur, að það sem nú sé með
virðingartóni kölluð einstaklingshyggja,
individualismi, hafi áður með litlu stolti
eða yfirlæti verið nefnt eigingirni, ego-
ismi. Hafi menn ekki talið sér það til
neins hróss eða ágætis að hampa þeim
eiginleika eða lofa hann sem burðarás
hugsjóna og framtíðarskipulags í félags-
legum efnum.
Með skrautnefninu einstaklingshyggj a
var lagt til atlögu við öll form heildar-
hyggju, kollektivisma, sem á þessum tíma
fyrirfundust á Vesturlöndum. Heildar-
hyggja átti sér djúpar rætur í menningu
Vesturlanda svo sem annars staðar. Er
það að vonum reyndar auðskilið, þegar
hins er gætt, að heildarhyggjan í mann-
legu samfélagi grundvallaðist á líffræði-
legri og eðlislægri forsendu, þ. e. a. s.
hjarðhvöt þeirrar dýrategundar, sem
maðurinn er kominn frá eða er eitt af-
brigðið af, spendýrunum. — Einstakl-
ingshyggjan reis öndverð gegn heildar-
hyggjunni, boðaði baráttu allra gegn öll-
um og naut stuðnings hinna ólíkustu
aðila. — Sú mikla saga mun ekki rakin
hér nema að því leyti, sem hún kallaði
fram voldugt andsvar, er hvatti til endur-
mats. — Það var í þessari eldraun að al-
þýðusamtök 19. aldarinnar urðu til og þá
fyrst og fremst verkalýðshreyfingin og
samvinnuhreyfingin.
Formælendur alþýðusamtakanna töldu
að kenningar einstaklingshyggjunnar
væru i verulegum atriðum rangar bæði
að þvi er túlkun á manninum sem slik-
um snerti svo og túlkun á samfélagi
manna. Þótt það væri sjálfsagt rétt, að
maðurinn hlyti að líta á sig öðrum þræði
sem einstakling, aðgreindan og fráskil-
inn heildinni, væri hitt þó engu að síður
staðreynd, sem ekki yrði komizt hjá að
viðurkenna, að hópkennd væri mannin-
um í blóð borin. Maðurinn væri félags-
vera, sem gæti með engu móti notið
hæfileika sinna eða unað lífi sínu í ein-
semd, einangrun eða andstöðu við allt og
alla. — Þá væri það samfélag næsta tor-
tryggilegt, sem legði megináherzlu á að
hvetja menn til átaka og ýtti undir bar-
áttuhneigðir og árásarhvatir. Ekki svo
að skilja, að menn þyrftu ekki að takast
á við erfiðleika og vanda af ýmsu tagi og
hefðu því fulla þörf fyrir að búa yfir
hneigðum, er vektu metnað þeirra og
sjálfsvitund. Aðeins yrði að gæta þess,
að þessar hneigðir drægju ekki úr vilja
manna til samstöðu eða ýttu undir niður-
rif sem orðið gæti samfélaginu vafasamt
og hættulegt.
Framlag alþýðusamtakanna til félags-
legra viðhorfa varð, er fram liðu stundir,
hið merkasta og fer engan veginn á milli
mála að til þess má rekja í verulegum
atriðum mikið af þeim árangri, sem náðst
hefur í lýðræðislegri stjórnskipan, bættri
afkomu og síðast en ekki sizt hinni vax-
andi áherzlu, sem lögð hefur verið á
persónuleikaviðhorfið á Vesturlöndum.
Persónuleikaviðhorfið, personalisminn,
leggur ríka áherzlu á að einstaklingurinn
öðlist sérstæðan og sjálfstæðan persónu-
leika í samskiptum sínum og samstöðu
með öðrum mönnum, en úr slíkum mögu-
leika dragi verulega í andstöðu byggðri
á andfélagslegum viðhorfum og einangr-
un.
Þótt félagslegur árangur alþýðusam-
takanna hafi verið mikill frá því að
þeirra tók að gæta að verulegu marki á
Vesturlöndum síðast á 19. öld og fram
til þessa dags, verður hinu varla neitað,
að margt bendir til að komið sé að harla
mikilvægum vegamótum og fram fari nú
endurmat á stöðu alþýðusamtakanna með
endurskoðun á stefnumótun þeirra og
markmiði fyrir augum. — Það eru þessar
breyttu aðstæður, sem hér munu gerðar
að umtalsefni. Þegar bent hefur verið á
nokkur veigamikil félagsleg og menning-
arleg fyrirbæri svo og nýjar hugmyndir
um mannveruna sjálfa og mannlegt líf,
verður gerð tilraun til að meta hvaða
áhrif sú nýja kvika kunni að hafa á stöðu
samvinnuhreyfingarinnar íslenzku um
næstu aldamót, árið 2000.
2. Endurmat fyrirbæra —
Hinn nýi maður
í þessari greinargerð verður vikið að
fjórum félagslegum og menningarlegum
fyrirbærum, sem öll eru i tákni breyt-
inga og umbyltinga. Að lokum verður
vikið að nýjum hugmyndum um mann-
veruna og mannlegt líf.
Samfélagið
Það mun flestum vera nú orðið næsta
ljóst, að komið er að þáttaskilum að því
er varðar eðli og inntak samfélagsins.
Þáttaskil af þvi tagi, sem hér er um að
ræða, eru í sjálfu sér engin nýjung.
Mannkynið hefur orðið að breyta samfé-
lagsskipan sinni fyrr, miða hana við
breytta atvinnuhætti og ytri aðstæður.
Þannig hafa orðið til a. m. k. ferns konar
samfélagsform, er grundvallast á at-
vinnu og búsetu. Þau eru þessi: fyrst
veiðimannasamfélag, næst hjarðmennsku-
samfélag, þá landbúnaðarsamfélag, en
það hófst um það bil 8000 árum fyrir
Krists burð, og loks iðnaðarsamfélagið, er
myndaðist við iðnbyltinguna á 18. öld.
Tvenns konar atvinnubyltingar hafa or-
sakað nýskipan samfélagsformsins og
breytt aðstæðum manna, viðhorfum og
lífsskilningi. — Nú bendir allt til þess að
ný samfélagsskipan sé á næsta leiti og
muni hafa enn víðtækari áhrif á kjör
manna og hugsunarhátt en hinar fyrri
hafa haft. Það er enn sem fyrr ný tækni
og nýir framleiðslumöguleikar, sem hér
36