Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 13

Dr. Jakob Benediktsson
Jón Aðalsteinn Jónsson
Hallfreður Örn Eiríksson
Baldur Ragnarsson
Stefán Karlsson
Finnur Torfi Hjörleifsson
Jóhann S. Hannesson
Tryggvi Gíslason
Ýmsar rannsóknir hafa verið
gerðar á síðustu árum á máli
síðari alda, en þær hafa enn
sem komið er ekki haft nein
teljandi áhrif á skólabækur, og
raunverulegar rannsóknir á
nútímamáli skortir tilfinnan-
lega, svo að þess er engin von
að verulegt tillit sé tekið til
þess í skólabókum.
Straumhvörf
Annað mikilsvert atriði er
fræðilega hliðin á málfræði-
bókum íslenzkum. Á síðustu
áratugum hafa orðið mikil
straumhvörf í málfræðirann-
sóknum, nýjar aðferðir hafa
komið fram, nýjar stefnur í
kerfun málfræðilegra fyrirbæra
og nýir kennsluhættir í tungu-
málum hafa verið teknir upp.
íslenzkar kennslubækur í mál-
fræði eru að heita má ósnortn-
ar af þessari þróun, og verður
naumast lengur við það unað.
f Háskóla íslands eru nú kennd
allt önnur fræði í íslenzkunámi
en í skólum landsins, svo að
stúdentar verða nú að hefja
háskólanám sitt með því að
gleyma miklu af því sem þeir
hafa lært og byrja upp á nýtt
á hugtakakerfum sem þeir
hafa aldrei heyrt minnzt á í
menntaskólum. Á þessu hlýtur
að verða breyting og það frem-
ur fyrr en síðar. En til þess
skortir bækur, kennslubækur á
öllum skólastigum og fræðslu-
rit fyrir nemendur og kennara,
og kem ég lítillega að því síðar.
Nú mega menn ekki skilja
orð mín svo að ég sé að leggja
til að hætt verði að kenna
formlega málfræði í skólum,
síður en svo. Málkerfið heldur
áfram að vera til, en spurn-
ingin er öllu heldur um við-
horfið til þess. Á 19. öldinni og
fram á þessa öld var sögulega
sjónarmiðið ráðandi i mál-
fræðirannsóknum, og á þvi
sviði voru unnin stórvirki sem
málfræðingar nútímans hafa
byggt á. En þeir hafa lagt
meira kapp á samtímamál-
fræði, rannsóknir á sjálfu mál-
kerfinu, svo og þeirri víxlverk-
Eysteinn Sigurðsson
Árni Böðvarsson
Böðvar Guðmundsson
Gísli J. Ástþórsson
un sem er milli kerfisins og
notkunarinnar, milli tungu-
máls og tals, þar sem talið
táknar beitingu einstaklingsins
á kerfinu. Málkerfið —tungan
— er annarsvegar það aðhald
sem setur málnotkuninni —
talinu — vissar skorður, en tal-
ið getur aftur á móti breytt
kerfinu þegar frávikin frá því
eru orðin nógu almenn.
Einmitt í þessu kemur fram
einn meginmunur á skoðun 19.
aldar manna og margra nú-
tímamálfræðinga. Hreintungu-
mennirnir, sem studdust við
söguleg rök, vildu sporna gegn
breytingum, þeir héldu fram
normatífa sjónarmiðinu, mál-
fræðin átti að segja til um
hvað væri rétt og hvað rangt,
en ýmsir nútímamálfræðingar
segja sem svo að í máli sé ekki
hægt að tala um rétt eða rangt
nema mið sé tekið af málvenju
samtíðarinnar; málið sé sí-
breytilegt og við það verði
menn að sætta sig; frávik frá
eldra kerfi séu ekki lengur vill-
ur þegar þau séu orðin almennt
mál.
Nú er það svo að í þessu máli
sem öðrum eru skoðanirnar
ekki einlægt settar fram í
svona hörðum andstæðum,
enda er þessi lýsing mín ein-
földuð, ef til vill í grófasta lagi.
Því verður þó ekki neitað að öll
mál hafa breytzt og eru að
breytast. íslenzk tunga hefur
að vísu breytzt miklu hægar en
margar aðrar tungur, og til
skamms tíma hefur það meira
að segja verið trú manna að
hún hafi ekki breytzt neitt að
ráði síðan á gullöld fornbók-
mennta okkar. Þetta má til
sanns vegar færa að því er
snertir formkerfi málsins eins
og það kemur fram í ritmáli, en
þó hefur þar sitthvað gerzt eins
og ég skal víkja að síðar.
Hljóðbreytingar
Hinsvegar hafa gerzt víð-
tækar breytingar á hljóðkerfi
málsins, en þeirra gætir ekki
að ráði í réttritun, ef miðað er
við samræmda stafsetningu
fornrita. Því veldur sumpart
íhaldssemi í réttritun okkar,
svo sem varðveizla á y og z,
sumpart sú þróun að hljóð sem
aðgreind voru í framburði og
riti að fornu hafa haldizt að-
greind þó að hljóðgildi þeirra
hafi breytzt og sé nú allt ann-
að en áður var. Þannig er t. d.
um muninn á þeim sérhljóð-
um sem nú eru táknuð með
broddi eða broddlaus; hann er
nú allur annar en að fornu þar
sem hann var aðeins lengdar-
munur. í öðrum tilvikum hefur
réttritun breytzt snemma á
öldum þar sem hljóð hafa
runnið saman, eins og þau
hljóð sem nú eru táknuð ö og
æ, en þau eru hvort um sig
orðin til úr tveimur aðgreind-
um hljóðum. í enn öðrum til-
vikum verðum við vör við
hljóðbreytingar sem eru að
gerast enn á okkar dögum, en
ná ekki ennþá til allra lands-
hluta, svo sem kv-framburður,
tvíhljóðaframburður á undan
ng, linmæli o. s. frv. Engu af
þessu sem nú hefur verið nefnt
verður snúið við, þó að ef til
vill megi seinka eitthvað út-
breiðslu linmælis og halda í
varðveizlu eldri framburðar á
nokkrum staðbundnum fram-
burðaratriðum. Eina dæmið um
stöðvun framburðarbreyting-
ar sem hefur tekizt, a. m. k.
sumstaðar, er flámælið, sem
líklegt má telja að verði út-
rýmt að mestu. En það var því
að eins hægt að litið var niður
á það sem eins konar dónamál
eða málleysu, og það setti
nokkurs konar vanmetastimpil
á þá sem það notuðu.
Sumar hljóðbreytingar sem
orðið hafa í íslenzku koma
fram í ritmáli fyrri alda, a. m.
k. að nokkru leyti, t. d. i fyrir
y, bl fyrir fl, kv fyrir hv, o. s.
frv.; en rithefðin var einlægt
svo öflug að ekkert þessara fyr-
irbæra vann algeran sigur í
riti, jafnvel ekki samruninn
á i og y, sem var þó orðinn alls-
ráðandi í tali manna þegar
kom fram á 17. öld. Og á 19.
öldinni komst sögulega sjónar-
miðið til valda og lagði grund-
völlinn að þeirri réttritun sem
við búum við ennþá. En þrátt
fyrir allt þetta hefur réttritun
og skólakennslu ekki tekizt að
snúa þróuninni við í þessu til-
liti, og má þar til nefna sem
augljóst dæmi, að kv-fram-
burðurinn er stöðugt að vinna
á hvað sem allri réttritun og
kennslu líður.
Breytingar á hljóðkerfi máls-
ins eru það miklar að næsta
vafasamt er hvort okkur gengi
betur að skilja Ara fróða og
samtíðarmenn hans en t. d.
Norðmenn eða Færeyinga, ef
þessir forfeður okkar risu upp
úr gröf sinni og létu til sín
heyra. Við hugsum ekki út í
þetta við lestur fornrita, vegna
þess að stafsetning þeirra er
venjulega samræmd annað-
hvort að fornri fyrirmynd eða
að nútíðarhætti, svo að lesand-
inn les textann með þeim
framburði sem honum er eðli-
legastur og gerir sér enga rellu
út af því hvort fornmenn hafi
lesið úr orðunum með allt öðr-
um hljóðgildum. Það breytir
engu þó að sumir lesi ok og at
eða váru og kvámu þegar forn-
rit eru lesin upphátt, því að sá
framburður er engu síður fjarri
hinum forna en þótt nútíma-
myndirnar séu notaðar. Hljóð-
breytingar af þessu tagi er von-
laust að færa aftur í fyrra horf,
hvað sem allri réttritun líður.
íhaldssemi varhugaverð
En einmitt þessi reynsla
mætti vera nokkur viðvörun
gegn of mikilli íhaldssemi á
öðrum sviðum málsins. Of mik-
il fastheldni við orðmyndir sem
eru útdauðar að mestu eða öllu
er ekki sigurstranglegri en bar-
áttan gegn hljóðbreytingum.
Sama á við um ýmsar breyting-
ar á setningafræðilegum atrið-
um og í margvíslegu orðafari.
Þvílíkar breytingar eru vitan-
lega í upphafi villur í þeim
skilningi að þær eru í fyrstu
frávik frá málkerfinu, eins og
ég drap á áðan. Oftast eru þær
í fyrstu staðbundnar og geta
13