Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 12

IIIIU.MI1
Vtíminn

Dr. Jakob Benedáktsson:
Hugleiöingar um
íslenzka tungu
Erindi flutt á námskeiði Háskóla íslands
í uppeldisfræðum 27. júní 1971.
Um það er vafalaust enginn
ágreiningur að helzta markmið
íslenzkukennslu í skólum
landsins er tvíþætt: annars-
vegar þjálfun í notkun ís-
lenzkrar tungu í ræðu og riti,
hinsvegar þekking á eðli máls-
ins og lögmálum þess, þ. e. ís-
lenzk málfræði. Þriðja atriðið
er vitanlega bókmenntakennsla,
sem er nátengd báðum fyrri at-
riðunum, en verður hér ekki
gerð að umræðuefni. Það fer
ekki á milli mála að leikni í
notkun máls og beitingu þess
í öllum mannlegum samskipt-
um er þvílíkt undirstöðuatriði
í öllu menningarlífi að seint
verður of mikil áherzla á það
lögð að æskulýður landsins eigi
þess kost að fá eins haldgóða
fræðslu í þeim efnum og föng
eru á.
Nú er það svo að þessi mál
hafa verið talsvert til umræðu
síðustu árin, og sýnist nokkuð
sitt hverjum. Þetta er ekki
nema gott, og mér er nær að
halda að umræður um ís-
lenzkukennslu hafi miklu
fremur verið of litlar en of
miklar, því að þar er margs að
gæta, mörg sjónarmið sem á-
stæða er til að athuga vand-
lega, áður en þær breytingar
verða framkvæmdar sem mér
þykir víst að hljóti að gerast
á næstu árum.
Málfræðin
Við skulum nú snúa okkur
fyrst að þeim þætti íslenzku-
kennslunnar sem kalla mætti
fræðilegan, það er málfræðinni.
Sú málfræði sem kennd er í
skólum landsins er ykkur öll-
um kunn, það er framar öllu
beygingafræði, setningafræði
og í æðri skólum einhver snefill
af málssögu. Hljóðfræði ís-
lenzkrar tungu hefur enn sem
komið er að verulegu leyti orð-
ið utan gátta. Megináherzlan
hefur verið lögð á formlega
málfræði og setningafræði,
vitaskuld að ógleymdri réttrit-
unarkennslu. En til hvers er
verið að kenna málfræði?
Kunna menn ekki móðurmál
sitt frá bernsku og geta lært
að beita því án skólalærdóms?
Vissulega er það svo, en þekk-
ing á eðli málsins er ómissandi
þáttur almennrar menntunar,
og nauðsynleg samræming í
málnotkun auðveldast af því
að menn kynnist málkerfinu
á skipulegan hátt, jafnvel þó
að þeir geti notað það án þess
að gera sér ljósar þær reglur
sem eru eins konar samnefnari
almennrar málnotkunar.
Málfræði hvers máls sem vera
skal er ekki neitt fast og ó-
hagganlegt kerfi sem er málinu
áskapað frá upphafi, heldur er
það breytingum háð eins og
önnur mannanna verk. En sá
misskilningur er næsta algeng-
ur að málfræði eigi framar öllu
að segja til um hvernig málið
eigi að vera, en ekki lýsing á
því hvernig það sé í raun og
veru á einhverju ákveðnu tíma-
bili, eða sagt með alþjóðaorð-
um hvort málfræði eigi að vera
normatíf eða deskriptíf. Fyrri
skoðunin styðst við sögulega
málfræði, hin síðari leggur
megináherzlu á samtímamál-
fræði, sú fyrri sækir heimildir
sínar í ritað mál, eldra og
yngra, hin siðari tekur framar
öllu mið af mæltu máli nútím-
ans.
Nú þarf ekki orðum að því að
eyða að mælt mál er undir-
staða ritmáls, en fylgir ekki
endilega sömu reglum, er laus-
ara í reipunum, óháðara rituð-
um fyrirmyndum og skólalær-
dómi. Mælt mál er lifandi og
síbreytilegt, þar verða til nýj-
ungar, tilraunir eru gerðar með
margvísleg fyrirbæri málsins,
gömlum reglum hafnað og nýj-
ar skapast. Hlutverk samtíma-
málfræði er því að sýna fram
á það kerfi sem liggur að baki
málnotkunar á ákveðnum tíma.
Slika rannsókn er í rauninni
aðeins hægt að framkvæma til
fullnustu á mæltu samtíðar-
máli, því að jafnvel auðugar
bókmenntir geta aldrei gefið
fullkomna mynd af mæltu máli
liðinna tíma.
Ef við lítum á íslenzkar mál-
fræðibækur út frá þessu sjón-
armiði, er augljóst að þær eru
flestar að meira eða minna
leyti sögulegar og að verulegu
leyti normatífar, en styðjast
ekki við neina rannsókn á nú-
tímamáli. Málfræði íslenzks
fornmáls hefur verið miklu
betur rannsökuð en mál síðari
alda og hefur þess vegna orðið
sú undirstaða sem málfræði-
bækur um íslenzkt nútímamál
hafa byggt á að verulegu leyti.
Við það bættist að þegar menn
fóru að semja málfræðibækur
um samtíðarmál á 19. öldinni
var sú stefna ofarlega á baugi
að taka fornmálið til fyrir-
myndar og líta á þær breyting-
ar sem orðið höfðu á málkerf-
inu sem óæskilegar. Sjónarmið
hreintungustefnunnar hjá
hörðustu fulltrúum hennar má
ef til vill túlka þannig að allar
breytingar frá fornmálinu
væru til hins verra; hjá sum-
um þeirra varð að vísu ekki
komizt, en reynt var að snið-
ganga margar þeirra í ritmáll.
Af þessu leiðir að málfræði-
bækur sem byggðar eru á rit-
máli 19. aldar gefa ófullnægj-
andi mynd af málkerfinu, taka
ekki tillit til margra þeirra
breytinga sem löngu voru orðn-
ar ráðandi í mæltu máli, nefna
þær varla nema þá sem víti til
varnaðar.
Þær bækur sem nú eru not-
aðar í skólum styðjast að veru-
legu leyti við eldri málfræði-
bækur sem með þessu marki
voru brenndar og eru þess
vegna í raun og veru miðaðar
við eldra málsstig en það sem
nú er mælt mál hér á landi.
'r
12