Samvinnan - 01.08.1971, Blaðsíða 15

Höggmynd eftir Miriam Sommerburg.
af því þjóðfélagi sem málið tal-
ar. íslenzkt þjóðfélag var um
langan aldur staðnað þænda-
þjóðfélag sem -að verulegu leyti
var samt við sig, atvinnuhættir
þess breyttust harla lítið, dag-
leg viðfangsefni tóku litlum
stakkaskiptum. Og svo átti
þetta þjóðfélag sér bókmenntir
sem varðveittu ritað mál lið-
inna alda, skráð á skinn og á
pappír. Samt sem áður gerðust
ýmsir þeir atburðir sem settu
svip sinn á vissa þætti málsins
að því er snerti orðaforðann,
enda þótt kjarni hins gamla
orðaforða varðveittist óbreytt-
ur. Nægir þar að nefna sem
dæmi áhrif siðskiptanna og
þeirra bókmennta sem einok-
unarprentsmiðja kirkjunnar
dreifði yfir landslýðinn i meira
en tvær aldir.
Ný tegund ritmáls
í þessum bókum varð til ný
tegund ritmáls, sem í raun og
veru var næsta fjarlæg mæltu
máli, eins og álykta má af ýms-
um samtímaritum sem ekki
komust á prent fyrr en löngu
síðar, en stóðu nær talmáli sam-
tímans. Þar má einmitt sjá
merki um gjána milli talmáls
og hins opinbera ritmáls
kirkju og lærðra manna, sem
einkenndist af flókinni latn-
esk-þýzkri setningaskipun og
hátiðlegum stil, svo og veru-
legri notkun dansk-þýzkra
tökuorða. En í ritum alþýðu-
manna og fáeinna annarra
verður vart viðleitni til upp-
reisnar gegn þessum stil, þó að
sú viðleitni næði ekki upp á
yfirborðið, þ. e. til prentaðra
bóka, fyrr en löngu síðar.
Menn fræðslustefnunnar i
lok 18. aldar skildu þá einföldu
staðreynd að ekki þýddi að
semja bækur til fróðleiks al-
menningi á íslandi á tungu-
máli sem var fullt af erlendum
orðum. Ættu slík rit að koma
að gagni yrðu þau að vera á
tungumáli sem almenningur
skildi. Þeir voru þó ennþá um
of bundnir við fyrirmyndir úr
fornu máli og setningaskipun
lærða stílsins til þess að þeim
tækist að losa ritmálið úr viðj-
um eldri stílhefðar; i okkar
augum er mál þeirra oftast
stirt og þunglamalegt. En þeir
höfðu markað stefnuna með
því að hefja nýyrðasmíð í stór-
um stíl, enda þótt flest nýyrði
þeirra yrðu næsta skammlif.
En næsta kynslóð, Bessastaða-
menn og Fjölnismenn, gengu
þvi feti lengra sem gerði gæfu-
muninn. Þeir leituðu fyrir-
mynda, ekki aðeins í fornmáli,
heldur engu síður í óspjölluðu
talmáli almennings. Sá lífs-
kraftur sem þangað var sóttur
var nógu sterkur til að sprengja
fjötra hins eldra bókmáls og
gera það úrelt á fáum áratug-
um. Ástæðan til þess að þetta
gerðist með svo skjótum hætti
var meðal annars sú að ritmál
kirkju og lærðra manna hafði
aldrei haft veruleg áhrif á
mælt mál, stíll ritmálsins og
orðafar var þvi of fjarlægur.
Eins og áður var getið hætti
ýmsum málhreinsunarmönn-
um 19. aldar til að ganga of
langt í aðdáun sinni á forn-
málinu, svo að þeir tóku það
sér um of til fyrirmyndar, enda
eru til höfundar frá 19. öld sem
voru svo helteknir af þessu
sjónarmiði að ritmál þeirra
varð bæði tyrfið og fjarlægt
lifandi máli af þeim sökum. En
beztu höfundum 19. aldar tókst
að sigla hjá þessu skeri og
sköpuðu með því nýtt islenzkt
ritmál, sem bæði varðveitti
fornan arf og var í tengslum
við samtíðarmál. Að vísu beittu
málfræðingar og skólamenn
þeirrar aldar sér fyrir óþarf-
lega mikilli fastheldni við forn-
ar orðmyndir, eins og áður hef-
ur verið drepið á, og lögðu
þannig grundvöll að nýjum
vandamálum sem nú eru að
koma æ betur i ljós.
íslendingar hafa fram að
þessu verið lausir við þann
vanda sem margar þjóðir eiga
við að striða: sem sé að tungan
klofni i talmál óskólagenginna
manna og ritmál mennta-
manna eða rikismál. Þvi veldur
hvorttveggja að islenzka grein-
ist ekki í mállýzkur með þeim
hætti sem algengt er annar-
staðar, og að ritmálið átti ræt-
ur sínar að verulegu leyti í tal-
máli alþýðu. Mállýzkuleysið
hefur gert rikismál óþarft, og
náin tengsl talmáls og ritmáls
hafa komið i veg fyrir að mál
menntamanna og alþýðu yrði
tvennt ólikt, a. m. k. að þvi er
tekur til orðaforða.
Breytingar óhjákvæmilegar
En við lifum á miklum breyt-
ingatímum á öllum sviðum. ís-
lenzkt þjóðfélag hefur tekið
meiri stakkaskiptum á síðasta
mannsaldri en nokkru öðru
skeiði jafnlöngu í sögu sinni.
Og þessum breytingum fylgja
óhjákvæmilega breytingar á
tungunni. Framar öllu streyma
að okkur daglega ný hugtök,
nýir hlutir, ný viðhorf á öllum
sviðum, sem verða að eignast
heiti á íslenzku eða að minnsta
kosti heiti sem íslenzkt fólk
getur tekið sér í munn. Svo er
hreintungustefnunni fyrir að
þakka að nýyrðasmíð er talin
sjálfsögð og eðlileg, og jafnvel
þótt hún takist ekki ævinlega
heppilega í fyrstu, halda menn
oft áfram að leita að betra orði
þangað til það kemur í ljós.
Hér á landi hefur sú stefna
aldrei átt miklu fylgi að fagna
að taka upp erlend orð i belg
og biðu, eins og margar af ná-
grannaþjóðum okkar hafa gert.
Að vísu hafa íslendingar alltaf
tekið upp vissan fjölda töku-
orða, og i málinu eru mörg slík
orð sem engum dettur i hug að
amast við, grunar ekki einu
sinni að séu tökuorð. En til þess
þurfa þau að hafa samlagazt
hljóðkerfi tungunnar, og mega
ekki stangast við beygingakerfi
hennar. Þessi krafa veldur því
að rnörg alþjóðaorð og alþjóð-
legar endingar fara illa í ís-
lenzku, þó margur freistist til
að grípa til þeirra. Önnur rök-
semd gegn ótakmarkaðri upp-
töku nýyrða er sú sama og áð-
ur: að í riturn sem ætluð eru
öllum almenningi þýðir ekki að
fylla allt af erlendum orðum ef
höfundur vill koma boðskap
sínurn til skila. Þessi röksemd
á að sjálfsögðu víðar við en á
íslandi, en í stærri löndum
skrifa margir sérfræðingar
framar öllu fyrir starfsbræður
sína, sem skilja alþjóðlegu orð-
in, og kæra sig kollótta um
hvort almenningur skilur þau
eða ekki; lesendahópur þeirra
er samt nógu stór. En þegar
samskonar orðafar er komið
inn í dagblöð og annað lesefni
almennings rekur að því, að
mikill þorri almennra lesenda
skilur hreinlega ekki það
tungumál sem notað er í mörg-
um greinum blaðanna. Þetta
hefur komið greinilega í ljós í
mörgum erlendum rannsókn-
um. Orðafar margra sérfræð-
inga er orðið svo sérhæft, að
litlu munar frá því sem áður
var þegar fræðimenn gátu helzt
ekki skrifað um sérfræði sin
nema á latínu, sem hafði þó
þann kost að allir latínulærðir
menn hverrar þjóðar sem voru
gátu lesið það.
En nú er öldin önnur. ís-
lenzkir fræðimenn sem vilja
koma þekkingu sinni á fram-
færi við almenning verða
að skrifa á íslenzku, eða að
minnsta kosti að reyna það,
nota ekki tökuorð nema þar
sem ekki verður hjá þeim kom-
izt, og þá helzt aðlaga þau ís-
lenzku málkerfi að svo miklu
leyti sem unnt er. En á þeim
sviðum sem lítt eða ekki varða
almenning, þar sem um hrein
tækniorð er að ræða sem engir
nota nema sérfræðingar einir,
má í rauninni einu gilda hvaða
orð eru notuð, meðan almenn-
ingur þarf ekki á þeim að
halda. Tökuorð i hófi eru engin
málspjöll, meira að segja er
tökuorð sem ekki stangast
við íslenzkt málkerfi margoft
miklu betra en klúðurslegt ný-
yrði, enda hefur málkennd al-
mennings iðulega tekið töku-
15