Fálkinn - 20.12.1940, Qupperneq 15

F Á L K I N N
9
Bessastaðir. Frá v.: Kirkjan, húsið oq peningshús.
sjálfum honum í herklæðum, er
nú múruð inn í norðurvegg
Bessastaðakirkju, í kórnum.
Henrik Krag og Kristoffer
Valkendorf voru aðeins stuttan
tíma í embætti, Valkendorf að-
eins tvö ár. Hann kemur mikið
við sögu Danmerkur á þeim
tíma og var m. a. liirðstjóri yfir
Bergenhus og Vardö í Noregi
og stundum er (ranglega) við
hann kendur Valkendorfsturn-
inn á Bergenlius, sem eftirmað-
ur lians, Bosenkrantz, ljet
byggja. En þessi sanii Valken-
dorf reisti sjer minnisvarða í
Kaupmannahöfn með stúdenta-
hústaðnum, er liann stofnaði
þar. Eftir liann varð Johan 1
Bucholt höfuðsmaður, sá er
mestri rangsleitni þótti beita við
Guðhrand Hólahiskup í Morð-
brjefamálinu sæla. Bikti hann
hjer nær 30 ár og ljet af em-
bætti einu eða tveim árum fyrir
aldamötin 1600. Ilerluf Daa eða
„Herleg dáð“ eftirmaður lians,
er liinsvegar einkum kunnur af
skiftum sínum við Odd Skál-
holtsbiskup og var talið, að
liann hefði ætlað að drepa bisk-
upinn á eitri.
Heni’ik Bjelke, einn af af-
hurðamönnum samtíðar sinnar
var hjer höfuðsmaður að nafn-
inu til árin 1649—1683, en dvaldi
lengstum erlendis en hafði lijer
umboðsmenn, suma ærið illa
þokkaða, ekki síst Tómas Niku-
lásson „skögultönn“. Til dæmis
um, hve illa þokkaður liann var
má nefna, að er ávæningur harst
af því, að hann liefði druknað á
skipi við Akranes, sagði kona,
sem átti tvo syni sína á skipinu:
„Guð almáttugur gefi, að þessi
frjett sje sönn.“ Hún kaus liekl-
ur að missa synina tvo en að
Tómas lifði. En Brynjólfur bisk-
up sagði, er hann frjetti um
druknunina, að nú liefði drott-
inn gert góða landhreinsun.
Heidemann, sem varð landfó-
geti og æðsti maður landsins
1686 varð einkum frægur fyrir
það, hve miklum sköttum liann
gat rakað saman, því að sagan
sagði, að hann hefði flutt með
sjer fjögur liestklyf af pening-
um er hann livarf hjeðan eftir
fárra ára vist. Eftir liann kem-
ur Kristján Miiller amtmaður,
ei dvaldi hjer 1688 til 1707 en
hjelt embættinu þó til dauða-
dags, 1720. Er liann kunnastur
af „Kríumálunum“ svonefndu.
Með næsta amtmanni, Niels
Fuhrmann skiftir heldur um til
þess betra og með Magnúsi
Gíslasyni lögmanni, sem varð
fyrstur íslenskra manna amt-
maður á Bessastöðum (1757)
rofar mikið til. Hann dó árið
1766, þá 62 ára gamall, en frá
lians tíð er hús það, sem enn
stendur á Bessastöðum, lítið
breytt hið ytra, nema að því
leyti að kvistur hefir verið settur
á það. Hið innra liafa miklar
breytingar verið gerðar á hús-
inu, eins og skiljanlegt er af
þvi, að það liefir hæði verið
notað til íhúðar og skólahalds
m. m. — Kirkjan á Bessastöð-
um er nokkuð yngri, það var
hyrjað á byggingu hennar laust
l'yrir 1780 og fullger varð liún
ekki fyr en árið 1823. Er hún
stór á íslenskan mælikvarða,
enda hygð utan um kirkjuna
sem fyrir var, og hún látin
standa meðan nýrri kirkjan var
í smíðum. 1 kirkjugólfinu er m.
a. legsteinn Magnúsar amt-
manns og konu hans.
Það verður eigi skilist svo
við liið „útlenda tímabil“ í sögu
Bessastaða að eigi sje vikið að
liinum sögulega stað í Bessa-
staðanesinu, Skansinum svo-
nefiula. Svo sem öllum er kunn-
ugt heimsóttu sjóræningjar frá
Alsir Bessastaðaseilu í hinni
minnisverðu för sinni til ís-
lands árið 1627 og lögðu á tveim
ur skipum inn á Seiluna, sem
er vík ein suður úr Skerjafirði
og tekur við útrásinni úr Bessa-
staðatjörn. Annað skipið rendi
á grunn og losnaði ekki fyr en
ræningjarnir liöfðu flutt fang-
ana úr skipinu í hitt. Stóð lengi
á þeim flutningum, en ekki
þorði höfuðsmaður að ráðast á
sjóræningjana, sem þó liefði ver-
ið í lófa lagið. Hlaut liann á-
mæli af þessu og atburðurinn
sýnir, live mikil vörn lands-
mönnum var að danska valdinu
á Bessastöðum. Þetta varð þó
til þess, að vígi eitt eða „skans“
var setl við seiluna, þar sem
Bessastaðatjörn rennur i hana,
og sjást rústirnar enn í dag,
ásamt steinvegg úr gömlum
bæjarhúsum, því að þarna varð
hjáleiga, sem nefnd var skans-
inn, og bjó þar síðastur Óli
Skans, sá sem kunnur er af
landfleygri vísu. Fallbyssurnar
úr skansinum voru fluttar í
„Batteríið“ á dögum Jörundar
hundadagakonungs, en kúlur
hafa fundist þarna í rústunum
fram á síðustu áratugi.
Með flutningi Latínuskólans
frá Reykjavík til Bessastaða
hefst merkt tímabil i sögu Bessa-
siaða, gjörandstætt hinu fyrra.
Skólinn hafði verið í hinni mestu
niðurlægingu í Reykjavík, sem
þá var danskur selstöðuverslun-
arhær og óþjóðlegasli staðurinn
á landinu. Skólinn var haldinn
á Bessastöðum frá 1805 til 1846,
við harðan kost og lítil þægindi
að vísu, en þarna fengu vegar-
nestið allir þeir ágætismenn,
sem mestu rjeðu um vjðreisn
íslands á 19. öld, svo sem Fjöln-
ismenn, Baldvin Einarsson og
Jón Sigurðsson, svo að nokkur
nöfn sjeu nefnd þó að mörg
íleiri mætti nefna. Og lærifeð-
urnir á Bessastöðum cru hinir
miklu meistarar íslenskrar
tungu Hallgrímur Sclieving og
Sveinbjörn Egilsson ásamt þeim
manni, sem unnið liefir íslenskri
landafræði mesta stórvirkið:
Birni Gunnlaugssyni.
Og þarna á Bessastöðum fæð-
ast skáldin Benedikt Sveinbjarn
arson Gröndal og Grímur Þor-
grímsson Tliomsen, sonur skóla-
íáðsmannsins og gullsmiðsins.
Eins og skólinn setti svipinn á
staðinn fyrri liluta síðustu ald-
ar gerði skáldið það seinni
hluta liennar. Hann kaupir
Bessastaðina úr konungseign
árið 18(>7, endurheimtir þá úr
greipunum, sem þeir höfðu ver-
ið í síðan Snorra leið, eða i 626
ár. Þegar Gríniur settist að á
Bessastöðum var hann að vísu
cnn innan við fimtugt, en liafði
þó dvalið erlendis alla mann-
dómstíð sína og var víðförulli
og fjölreyndari en títt er um Is-
inga. Hann hýr á Bessastöð-
um lil dauðadags, sem skáld og
hændahöfðingi og tók auk þess
virkan þátt í stjórnmálum, en
hatl þar aldrei „hagga sína
sömu hnúlum og aðrir sam-
ferðamenn,“ enda varð stjórn-
málastarfsemin ekki lil þess að
auka honum vinsældir. En
skáldið lifði stjórnmálamann-
inn og Grímur Thomsen á
Bessastöðum lifir, meðan ís-
lendingar kunna að meta djúpa
lmgsun og íslenska tungu.
Skúli Thoroddsen keypti Bessa-
slaði að Grimi látnum. Þá settist
þjóðmálahetjan i bóndasætið á
Bessastöðum, fyrverandi sýslu-
maðurinn, sem orðið hafði fyrir
rangsleitni valds, sem enn var
ekki orðið íslenskt. Skúli setli
prenlsiniðju á staðinn, flutti
hana með sjer vestan frá ísa-
firði og gaf út Þjóðviljann. Við-
dvöl Skúla á Bessastöðum varð
ekki löng. Hann fluttist til
Reykjavikur og seldi jörðina og
mun ef til vill liafa þótt það of
umsvifamikið að liafa búskap-
inn í ofanálag á ritstjórnarstörf
og stjórnmála. En Prentiö
heitir örnefni skamt frá húsinu
á Bessastöðum, sem er til minja
um tíð Skúla. Og meðal mann-
anna, sem unnu að prentverki
Skúla er Jón Baldvinsson, síðar
forustumaður Alþýðuflokksins.
Frh. á bls. 43.
.
Nýi húsbóndinn á Bessastöðum i
bæjardgrunum.