Fálkinn - 20.12.1940, Síða 16

10
F Á L K I N N
Þormóður Toríason sagnaritari -
Þormóffur Torfason sagnaritari.
íslendingurinn Þormóður Torfason dvaldi lengst af æf-
inni á eynni Körmt við Haugasund og andaðist þar í hárri
elli árið 1719. Fyrir fjórum árum settu Norðmenn hon-
um minnisvarða í Koparvík á Körmt, á 300 ára afmæli
hans, og við afhjúpun varðans flutti DIDRIK ARUP-
SEIP prófessor ræðu þá, sem fer hjer á eftir. Gefur hún
hugmynd um hverjum augum Norðmenn líta á æfistarf
Þormóðs.
^|7ÝÐ höfum safnast lijer sam-
^ an í dag til að minnast
manns, sem lengi vel átti mest
af landinu, sem þessi kaupstað-
ur Iiefir hygst á. Hann átti hjer
heima í 54 ár, en var langt að
kominn. Hann var ekki Norð-
maður en gaf eigi að siður Nor-
egi æfistarf sitt.
Hinn 27. maí í ár eru liðin
300 ár síðan Tormod Torfæus,
eða Þormóður Torfason, sem
var skírnarnafn hans, fæddist i
þennan lieim í Effersey við
Reykjavík. En árið 1665 kom
hann í fyrsta sinn hingað í
Körmt og lijer dó hann árið
1719, nær 83 ára gamall. Hann
er grafinn í Ögvaldsneskirkju,
sem þá var jafnframt liöfuð-
kirkja Koparvíkur og Stangar-
lands. Hingað kom hann sem
konunglegur emkættismaður,
hann átti að hafa einskonar um-
sjón með reikningshaldi fógeta
og annara embættismanna. Það
var fyrir tilviljun að hann sett-
ist að hjerna, því að embættí
hans náði yfir alt Stavangurs-
stifti hið forna, en í því var
einnig Þelamörk. Fyrst í stað
sat hann í Rristjánssandi. En
innan skamms kom hann liing-
að að Stangarlandi og hjer var
ekkjan Anna Stangeland, sem
sat í búi eftir mann sinn Ivar
Lem, er hafði verið ráðsmaður
klaustureignanna á Útsteini og
langömmubróðir Lúðvíks Hol-
herg. Torfæus var þá nær þrít-
ugu og leist vænlegt að biðja
ekkjunnar. Segir hann sjálfur
að ástæðan til að liann leitaði
kvonfangs liafi verið sú, að
hann vildi „eignast fast athvarf
og lífvænlegt lífsuppeldi.“ Ekkj-
an tók honum og þau giftust
9. júlí 1665, fáeinum mánuðum
eftir að hann kom til Noregs.
Voru hjónin gefin saman í Kop-
arvík. Þó að staðurinn væri all-
langt þaðan, sem rás viðburð-
anna var örust, má þó minna á,
að hann var í miðri siglinga-
leiðinni norður með landi.
Ýmislegt vitum við um Torfæ-
us og æfi hans hjer á Stangar-
landi. Koparvik var ofurlítill
lendingastaður milli Stangar-
lands og Austurvogs og oft hef-
ir Torfæus áreiðanlega lcomið
hingað niður i „voginn“, sem
staðurinn hefir verið kallaður í
daglegu tali, þá eins og nú.
Torfæus var maður skapríkur og
vildi ekki láta ganga á rjett
sinn. Við höfum fyrir satt, að
hann eignaðist ekki eingöngu
vini. En ýmislegt gott er af lion-
um sagt. Þannig bjargaði hann
eitt sinn konu frá galdrabálinu.
Þuríður Jóhannsdóttir frá Litla-
sundi var sökuð um galdra, en
Torfæus tók upp vörn fyrir
liana og tókst að bjarga henni.
Islendingur einn kom til Kop-
arvikur 1726, sjö árum eftir lát
Þormóðs.Þar sá hann sex ára
gamlan dreng, sem heitinn var
eftir Torfæusi. Móðir lians liafði
verið i vist hjá Þormóði og ljet
drenginn heita eftir honum, því
að hann „var elskaður o,g virt-
ur af öllum“, segir hann. „Jeg
sá í Koparvíkinni sex vetra
gamlan pilt er hjet Thormod,
heitinn eftir Þormóði. Faðirinn
hjet Hein, en móðirin hafði
þjónað Þormóði,“ segir islenski
komumaðurinn. Hann segir og,
að Þormóður hafi hjargað ýms-
um frá að lenda á vergangi. Og
hann ber vin Þormóðs, Árna
Magnússon, fyrir því, að Þor-
móður hafi átt fáa sjer líka að
hjálpsemi og gestrisni.
Það lá nærri, að ofsi Þor-
móðs yrði honum að meini einu
sinni. Árið 1671 hafði liann tek-
ist ferð á hendur til íslands,
sem hann sá þá i síðasta sinn.
Þegar liann fór utan aftur varð
liann að taka skip, er ætlaði til
Amsterdam. Þar tók liann svo
annað skip til Kaupmannahafn-
ar, en það strandaði við Skagen.
Bjargaðist hann og fór nú land-
leiðis til Árósa. Þaðan fór hann
sjóleiðis áfram áleiðis til Kaup-
mannahafnar, en lenti í veður-
ofsa og varð að ganga í land á
Sámsey. Þar bar það við, að
druknir menn gerðu honum ó-
skunda um miðja nótt svo að
hann varð að grípa til vopna til
að verjast. í ofsanum rak hann
íslending einn i gegn. Sorens-
skrifari staðarins dæmdi hann
til dauða fyrir manndrápið, en
málinu var visað til konungs
af æðri rjetti og náðaði konung-
ur Þormóð. En stóra sekt varð
hann að greiða og standa op-
inberar skriftir í kirkju i Kaup-
mannahöfn.
Hann kom ekki aftur að Stang-
arlandi fyr en í árslok 1673 og
hafði þá verið fjarverandi i
hálft þriðja ár. Drápsmál Þor-
móðs sýnir að hann var maður
ekki gætinn og kom það fram
oftar. En liann var þannig skapi
farinn að einn af löndum hans,
Jón Eríksson konferensráð lýs-
ir honum sem manni, er var
„fullur af eldi og kátínu“. Og
það voru ekki aðeins börn, sem
skírð voru í höfuðið á lionum.
Fridtjov Övrehö, sem hefir tínt
saman það sem fólk hjer um
slóðir vissi um Torfæus, segir
að skip hafi verið til fram und-
ir 1880, sem báru nafn hans.
En alt þetta, sem jeg hefi nú
drepið á, hefir ekki gefið okkur
tilefni til að safnast saman hjer
í dag. Stangarlandshreppur og
Koparvík liefðu ekld reist Þor-
móði líkneski fyrir að frelsa
saklausa konu frá báli eða
bjarga fátæklingum frá ver-
gangi. Og það hefði heldur ekki
verið hægt, þvi að ef liann hefði
ekki gert neitt merkara þá
mundi enginn vita nú hvemig
Þormóður leit út. En ástæðan
til þess að menn vita hvernig
liann leit út. er starf það er
hann vann fyrir alt landið.
Við verðum að hugleiða
hvernig ástatt var í Noregi í þá
daga. Land vort var eins og bif-
reið með bilaðan hreyfil, sem
dregin er af annari bifreið. Við
höfðum ekki stjórn okkar eigin
lands. Við vissum litið um okk-
ar eigin sögu. Það var íslending-
urinn Snorri Sturluson, sem í
gamla daga bjargaði sögu vorri
fyrir okkur, og það var Islend-
ingur, sem tók upp þetta starf
þar sem fyr var frá horfið.
Torfæus hafði fengið lausn frá
fyrra staríi sínu, sem einskonar
fjárhaldsmaður í biskupsdæm-
inu. En i staðinn hafði hann
verið skipaður „konunglegur
norskur historiograf“ og var
embættið jafngilt prófessorsem-
hætti. Honum hafði verið falið
að kenna sögu Norégs og skrifa
um hana. Það var enginn norsk-
ur maður fær um i þann tíð. Og
Torfæus fjekk að láni hingað
til Karmtar margar af hinum
dýrmætu skinnbókum úr bóka-
safni konungs, sem geymdu