Fálkinn - 07.08.1963, Blaðsíða 14

Jón Gíslason skrifar:
Ný stefna i kirkjumálum á
12. öld
í.
Skálholtsstaður reis af tign og auði í
biskupstíð Gissurar ísleifssonar. Auður
staðarins varð brátt mikill, en á hverjum
tíma var hann háður efnahagsástandinu
í landinu. Tíundarlöggjöfin var byggð á
efnahagsafkomu bænda og útvegsmanna
á hverjum tíma. Grundvöllurinn að tekj-
um til félagsmála, er Gissur biskup
lagði, var traustur og í fullu samræmi
við hugmyndir manna á miðöldum um
þessi efni. Þetta efnahagskerfi reyndist
þjóðinni hollt. Það kom í veg fyrir eins
mikinn stéttamun og varð í nágranna-
löndunum. Jafnframt stuðlaði það að
þjóðlegri stefnu í menningarmálum, svo
að þjóðleg verðmæti héldust betur hér
á landi en í öðrum löndum.
Eftirmenn Gissurar á Skálholtsstóli
fylgdu stefnu hans. Goðakirkjan þrosk-
aðist og varð voldug. Flestir valdamestu
menn landsins, voru hvortveggja í senn
goðorðsmenn og prestar. En brátt barst
til landsins ný hreyfing um kirkjuleg
málefni og braut algjörlega í bág við
hina íslenzku hefð, og var samtvinnuð
voldugri stefnu, ráðandi og hafandi í
hendi sér áróðurstækni og vald, sem ís-
lenzka goðakirkjan stóðst ekki. Vest-
ræna kirkjan stefndi í sí auknum mæli
til samræmdrar stefnu um almenn
kirkjumál, undir stjórn mikilhæfra
manna. Oft sátu á páfastóli ráðkænir
og mikilhæfir stjórnmálamenn, hafandi
dugmikla umboðsmenn í flestum lönd-
um. Að vísu urðu Norðurlönd furðu
lengi laus við bein afskipti af valdi páf-
ans og umboðsmanna hans. En eftir að
erkibiskupsstóll var stofnaður í Lundi
í Danaveldi, bárust áhrif frá páfastóli
í auknum mæli til biskupa og presta.
Þess fór ekki að gæta að verulegu leyti
á fslandi fyrr en eftir 1152, en þá var
erkibiskupsstóll stofnaður i Niðarósi, og
ísland ásamt Grænlandi og eyjunum,
lagt til hans.
Kristilegir siðir eftir lögum kirkjunn-
ar, voru mjög á reiki i Skálholtsbiskups-
dæmi. En frá upphafi gætti talsvert
annara áhrifa í Hólabiskupsdæmi. Jón
biskup Ögmundarson, hinn helgi, á Hól-
um í Hjaltadal, er í raun réttri fyrsti
boðandi alþjóðlegra kirkjusiða hér á
landi. Honum varð baráttan hæg, því
að hvortveggja í senn, var biskupsdæmi
hans ekki eins víðáttumikið og Skál-
holtsbiskupsdæmi, og á hinn bóginn,
áttu Norðlendingar ekki erfð í félags-
legum venjum eins og Sunnlendingar.
Af þessum ás+æðum komst þegar í upp-
14
hafi kirkjustjórnar fastara form á öll
kirkjuleg mál fyrir norðan land. Þetta
hafði mikil áhrif í íslenzku þjóðlífi, og
varð örlagaríkt fyrir íslenzku þjóðina.
Fyrstur Skálholtsbiskupa, er beitti
hinni alþjóðlegu kirkjustefnu í stjórn
sinni á málefnum kirkjunnar, var Þor-
lákur biskup Þórhallsson. Hann var eld-
heitur hugsjónamaður. Hann naut mik-
illar og góðrar menntunar, og varð á
námsárunum fyrir sterkum áhrifum frá
kirkjuvaldsstefnunni, enda fékk hann
óvenjuleg tækifæri til að kynnast mest
brennandi hugsjónum kirkjunnar í há-
þróuðum löndum. Að vísu verður að
gæta þess, þegar verk hans og fram-
kvæmd er metin, að hin alþjóðlega
kirkjustefna vestrænu kirkjunnar, var
ekki samræmd til fulls. En samt sem
áður, er það berlegt, að aðferðir hans
eru í fullu samræmi við það, sem síðar
varð um þessi efni. Þorlákur Þórhalls-
son er því brautryðjandi i íslenzkum
kirkjumálum, brautryðjandi, er hafði
ótrúlega mikil áhrif um margar aldir.
2.
Þorlákur Þórhallsson var Sunnlend-
ingur, fæddur á Hlíðarenda í Fljótshlíð
árið 1133, sama árið og Sæmundur fróði
dó, og fyrsta klaustrið var stofnsett á
íslandi. Foreldrar hans voru fátæk og
flosnuðu upp. Móðir hans fór þá í vist
í Odda með Þorlák til Eyjólfs prests
Sæmundssonar, hins mesta lærdóms- og
menntamanns. Hjá Eyjólfi presti nam
Þorlákur klerkleg fræði, en „ættvísi og
mannfræði" af móður sinni í tómstund-
um. En einmitt ættvísi og mannfræði,
nauðsynleg hverjum presti á miðöldum,
því að á þeim fræðum þurftu þeir mjög
að halda, sakir stöðu sinnar. Þorlákur
tók vígslu ungur að aldri, langtum
yngri en leyfilegt var eftir lögum kirkj-
unnar. Sýnir það hvorttveggja í senn,
hve hann var bráðgjör — og hitt — hve
kirkjulegur réttur var á reiki í þennan
mund í Skálholtsbiskupsdæmi. Hann var
með vissu orðinn þingaprestur 1150 eða
1151. Hann kom sér sérstaklega vel, og
náði í hæg og lítil þing til þjónustu, en
tekjumikil. Honum tókst á skömmum
tíma að auðgast talsvert, enda urðu það
einkenni hans alla ævi, að honum var
mjög létt um alla fjármálastjórn. Þegar
Þorlákur var búinn að eignast talsvert
fé, hugði hann á framhaldsnám. Hefur
hann örugglega notið velvilja og ráð-
legginga Eyjólfs í Odda við að kjósa
sér námsstaði erlendis.
Þorlákur sigldi til Lincoln í Englandi,
sennilega árið 1153. Þar nam hann skóla-
lærdóm góðan. Að því búnu hélt hann
til Parísar og nam þar í klausturskóla
hins heilaga Viktors, en hann var einn
frægasti skóli Ágústínusarreglunnar á
Vesturlöndum, og með frægustu skólum
miðalda. Jafnframt námi, hefur Þorlák-
ur heimsótt og kynnt sér marga skóla,
menntasetur og klaustur. Á þessum ár-
um, var einmitt mikið af alls konar
skólum í París, sem merkir mennta- og
lærdómsmenn veittu forstöðu.
f utanförinni kynntist Þorlákur all-
náið hugsjónum, framkvæmdum og
kröfum hinnar vestrænu kirkju. Hann
varð hrifinn af kröfurétti kirkjunnar á
hendur leikmönnum og höfðingjum,
jafnt til veraldlegra eigna ogréttar henn-
ar í siðferðilegum efnum til sáluhjálp-
ar. Um 1159 lauk Þorlákur námi og
hvarf þá heim til íslands. Fyrst eftir
heimkomuna, var hann í Kirkjubæ á
Síðu austur. Fljótt fór orð af menntun
hans og kristilegu siðgæði. Frændur
hans vildu að hann staðfesti ráð sitt,
eins og þá var venja á íslandi með
presta. Þeir vildu fá honum til staðfestu
ekkju eina ríka, er bjó í Háfi í Holtum.
Þorlákur brá á þetta ráð. En nóttina áð-
ur en bónorð yrði hafið, gisti hann í
Háfi. Dreymdi hann þá, að hann skyldi
ekki festa sér brúður, því að honum
væri ætluð önnur brúður miklu veg-
legri. Varð því ekki úr bónorðinu — og
kvæntist Þorlákur aldrei. En brúður
hans hin veglega, var kirkjan. Hann
helgaði henni af einhug alla krafta sína.
FALKINN