Vikan - 21.01.1965, Blaðsíða 25

IMSSTYRJÖLDINA
YRJÖLDIN 1936
hershöfðingi, sem fór með einræðis-
vald frá 1923—1930. Kom hann á
margvíslegum umbótum, en hrökkl-
aðist frá völdum vegna misklíðar
við konunginn og vandræðaástands
þess, er heimskreppan mikla hafði
í för með sér. Alfons konungi, sem
var þokkalega greindur maður, en
hálfgerður flautaþyrill, tókst hins
vegnar ekki að ná neinum tökum
á stjórnmálunum að Rivera frá-
gengnum og flúði land. Varð Spánn
þá lýðveldi og tók flokkur frjáls-
lyndra, er naut stuðnings millistétt-
anna, við stjórn, undir forustu Manu-
els Azana. Var hann Ijúfmenni en
enginn skörungur. Vildi hann gera
Spán að lýðræðisríki á borð við
Bretland og Frakkland, hnekkja of-
urveldi kirkjunnar, einkum í
frajðslumálum, og útiloka herinn frá
stjórnmálaafskiptum. Einnig veitti
hann Katalónum og Böskum sjálfs-
stjórn þá, er þeir höfðu lengi heimt-
að, enda frábrugðnir Kastilíumönn-
um — hinum eiginlegu Spánverjum
— um margt. Mál Katalóna er ná-
skylt próvensku, máli Suður-Frakka,
en tunga Baska er ekki einungis
alls óskyld spænsku, heldur og öll-
um indóevrópskum málum.
Umbótatilraunir Azana mættu að
sjálfsögðu miklum fjandskap aftur-
haldsaflanna, og í þann flokk skip-
uðu sér fljótlega félög fasista, sem
farið var að stofna í landinu að
þýzk-ítalskri fyrirmynd. Kölluðust
spænsku fasistarnir falangistar. Þeir
voru að vissu marki róttækir og
umbótasinnaðir og höfðu því
megnan ýmugust á íhaldinu, en
kusu þó heldur að styðja það en
frjálslynda, einkum eftir að sósíalist-
ar og kommúnistar snerust til fylgis
við þá síðastnefndu. í annan stað
naut stjórnin engrar vináttu anar-
kista, sem voru mjög áhrifamiklir
í landinu, einkum í Katalóníu og
Andalúsíu. Voru þeir potturinn og
pannan í öllum þeim aragrúa verk-
falla og uppþota, sem gerð voru
víða um land á næstu árum. Þeirra
mest var uppreisn námumanna í
Astúríu, og urðu þeir ekki bugað-
ir fyrr en spænska útlendingaher-
sveitin ásamt nokkrum Máraher-
deildum var kölluð á vettvang.
Fjandskapur hægri aflanna gegn
stjórninni var nú orðinn svo áber-
andi, að frjálslyndir, sósíalistar og
kommúnistar sáu þann kost vænstan
að ganga sameinaðir til kosninga
1936, og unnu þá stórsigur. Jafn-
vel anrakistar áttu hlut að sam-
fylkingu þessari. Eitt af fyrstu verk-
um hinnar nýju stjórnar var að
gera ráðstafanir til stórfelldrar
skiptingar stórjarða. Hægri öflin
tóku þá að undirbúa uppreisn, og
voru hershöfðingjarnir einkum at-
hafnasamir í því vafstri. Varð þeim
það til ómetanlegrar hjálpar, að
flestir leiðtogar frjálslyndra og
vinstri manna voru litlir karlar, sem
þar að auki voru sjaldnast sam-
mála um nokkurn hlut og höfðu
ekki betri tök á landslýðnum en
svo, að verkföll, uppþot og hryðju-
verk héldu áfram að vera daglegt
brauð.
Uppreisnin hófst í júlí 1936.
Stjórn framkvæmda hennar komst
fljótlega öll í hendur hershöfðingja,
að nafni Francisco Franco Baha-
monde, enda varð hann svo stál-
heppinn að flestir hugsanlegir
keppinautar hans um yfirstjórnina
annað hvort drápust í flugslysum
eða var slátrað af stjórnarliðum
þegar f upphafi borgarastyrjaldar-
innar. Hefur þetta líklega verið
happ fyrir uppreisnarmenn, því
Franco reyndist bæði slyngur og
duglegur herstjórnandi. Hann var
ættaður frá Galisíu, en íbúar þess
fylkis mega líkt og Baskar og Kata-
lónar teljast sérstök þjóð, tala mál
náskylt portúgölsku. Þeir eru sagð-
ir alvörugefnir menn og fastir fyrir,
sparsamir og nægjusamir, enda
stundum kallaðir Skotar Spánar.
Franco þótti frá unga aldri hafa
nefnda eiginleika sveitunga sinna
til að bera, enda komst hann skjótt
til frama í hernum; gat sér mikið
frægðarorð í löngu og blóðugu
stríði, sem Spánverjar áttu við
Riffkabýla í Marokkó, en þeirra leið-
togi var hinn frægi uppreisnarsegg-
ur Abd-el-Krim. Hann sýndi einnig
dugnað við að berja á námamönn-
unum í Astúríu, sem áður er getið.
Stjórnin trúði honum þó illa og
gerði hann að landstjóra á Kanarí-
eyjum, í von um að í þeim útskerj-
um gæti hann ekkert illt af sér
gert. En það fór á aðra leið, því
þegar í upphafi uppreisnarinnar
varð hann allsráðandi í nýlendum
Spánverja í Afríku. Tókst honum að
fá mikinn fjölda Mára og Berba til
liðs við sig með því að rægja stjórn-
arsinna sem guðleysingja, sem
myndu fara fram með jafn mikl-
um ofstopa gegn játendum Krists og
Múhameðs, sem jú báðir eru í há-
vegum hafðir í Islam. Þetta lið sitt
flutti Franco yfir Gíbraltarsund í
flugvélum, sem hann fékk lánaðar
hjá góðkunningjum sínum ttveimur;
hét annar Hitler en hinn Mússólíni.
Var þetta í annað sinn, sem
múhameðskur her fót í heilagt stríð
yfir á Spán, og varð hann sigur-
sæll sem fyrr.
Auk þessarar innrásar gerðu
hershöfðingjarnir uppreisn í vel-
flestum stærri borgum landsins.
Náðu þeir fljótlega á vald sitt norð-
urhluta landsins mestöllum, Galislu,
León, Gömlu Kastalíu, Navarra og
Aragóníu, enda var fylgi þeirra þar
hvað mest. Einnig náðu þeir ör-
uggri fótfestu í suðurhluta lands-
ins og hertóku þar meðal annars
borgir eins og Sevilla, Cadiz, Cor-
dóva og Granada. í síðasttöldu
borginni var skáldið García Lorca
þá staddur og týndi lífi, og er talið
líklegast að falangistar hafi myrt
hann.
Stjónarsinnar snerust auðvitað til
varnar, en aðgerðir þeirra ein-
kenndust mjög af fumi og ráða-
leysi og ekki sízt sundurlyndi. Þeim
tókst þó í upphafi að kæfa upp-
reisnartilraunir hersins í Madrid,
Katalóníu og Basklandi, þar sem
fylgi þeirra var mest, og í suður-
héruðum landsins yfirleitt. Létu þeir
hvarvetna kné fylgja kviði gagn-
vart andstæðingunum, einkum voru
kirkjunnar menn hart leiknir. Æðri
sem lægri klerkar, munkar og
nunnur voru myrt í þúsundatali,
gjarnan að undangengnum pynd-
ingum. Þá voru kirkjur brenndar
og saurgaðar í stórum stíl.
Jafnframt þessum hryðjuverkum
reyndu stjórnarsinnar að skipu-
leggja lið sitt til átaka, hvað reynd-
ist fullerfitt, því þótt margir óbreytt-
ir soldátar hefðu að vísu haidið
tryggð við þá, höfðu nær aliir her-
foringjar gengið uppreisnarmönnum
á hönd. Varð stjórnin nú einkum
að treysta á stuðning verkalýðs-
og smábændasamtaka, sem lýstu
yfir allsherjarverkfalli og kölluðu
meðlimi sína til vopna. Fékk stjórn-
in þannig að vísu óf liðs á sín
snæri, en illa æft og foringjafátt.
Þá jók það mjög vandræði stjórnar-
innar, að á hennar svæði bjó meiri-
hluti landsmanna en matvælafram-
leiðsla var aftur á móti meiri í hér-
uðum uppreisnarmanna; gerðist því
skjótt mikill skortur matvæla og
annarra nauðsynja á Suður-Spáni.
Norður í landi bjó Franco lið
sitt til frekari átaka og varð vel
ágengt, þar eð hann var nálega
einvaldur yfir sínum mönnum en
stjórnarmegin voru á hinn bóginn
margir kallaðir en fáir útvaldir til
forustu. Auk fastahersveita þeirra
spænskra og marokkanskra, sem
hann hafði með sér frá upphafi,
bættist honum skjótt lið úr hinum
nýunnu héruðum, bæði sjálfboða-
liðar og útboðslið. Auk þess fékk
hann nokkurn stuðning frá Portú-
gal, þar sem Salazar var þá þegar
kominn til valda, og þó einkum frá
þeim Hitler og Mussolini, sem
hugðu gott til glóðarinnar að eign-
ast bandamann að baki Frökkum
og rétt við eina lífæð brezka heims-
veldisins: Gíbraltarsund. Sendu
Þjóðverjar Franco margt góðra
drápstækja auk ráðunauta og
tæknifræðinga, svo og flughersveit,
sem kennd var við kondórinn, eitt
gráðugasta hrædýr veraldar. Stýrði
því liði Hugo nokkur von Sperrle,
sem Hitler gerði síðar að mar-
skálki og lét stjórna loftárásunum
á Lundúni. ítalir lögðu uppreisn-
Það var grimmilegt hug-
sjónastríð, sem endaSi
með sigri fasista og því
er Spánn fátækt land enn
í dag. Á hak við fasist-
ana stóðu þeir Hitler og
Mussolini, en Stalín
reyndi að hygla komm-
um í stjórnarhernum. Allt
að pví ein milljón manna
fórst í þessu borgara-
stríði.
Dagur Þorleifsson tók
saman.
Francó var svo heppinn, a3 keppi-
nautar hans ýmist fórust eða voru
drepnir. Hann varS einróður yfir fas-
istahernum, en stjórnarherinn hafSi
óókveSna forustu.
VIKAN 3. tbl.