Vikan - 10.11.1988, Blaðsíða 12

DÓMSMÁL
Ærumeiðingar:
Satt og logið
sitt á hvað
Hörð og óvægin ummæli stjórnmálamanna í garð
hvers annars hafa einkennt stjómmálaumræðuna
undanfarið. Þeir sem stíga hrunadans stjórnmálanna
hafa mátt venjast því að margt misjafnt hefur verið um
þá sagt, en svo hörð hefiur orrahríðin verið upp á síð-
kastið að mörgum harðjaxlinum hefur blöskrað.
Reyndar svo mjög að þekktur forystumaður lét þau orð
falla í blaðagrein nýlega: „...að meir hefur farið fyrir
persónuníði og rógi í stjórnmálaumræðu síðustu vikna
en við höfum átt að venjast í áratugi.“
TEXTI: ÁRNI SIGURÐSSON
Stjórnmálaumræðu síðustu
vikna lýsir best þessi gamla
staka.
Satt og logið sitt á hvað,
sönnu er best að trúa.
En hvernig á maður að
þekkja það,
þcgar fiestir Ijúga.
En hvers vegna ber stjórn-
mál og ærumeiðingar á góma í
sömu andrá. Jú, því þetta fer
oft saman eins og ummælin
hér að ofan sýna. Stjórnmála-
menn eru meira áberandi sök-
um starfa sinna á opinberum
vettvangi og liggja þar af leið-
andi betur við höggi.
Siðferðið liggur þó stjórn-
málum jafnt sem lögum til
grundvallar. Æðsta siðferðis-
gæðið er réttlæti og á þeim
grunni hvíla stoðir réttríkisins.
Höfliðatriði í mennsku siðferði
er að leyfa fólki að njóta sann-
mælis þ.e. að gætt sé réttlætis í
umtali um fólk. Vernd ærunnar
er m.a. lögfest með ákvæðum í
almennum hegningarlögum,
XXV kafla. Ásamt umferðarlög-
um eru þau ákvæði sennilega
algengasta orsök Iögbrota á fs-
landi, því væri þeim framfylgt
út í ystu æsar yrði Gróa á Leiti
útlæg gerð af íslandi. Laus-
mælgi og slúður er þjóðarósið-
ur íslendinga. Slíkt orsakast
kannski af smæð þjóðfélagsins
en ósiður er það engu að
síður, sem grefúr undan sið-
ferði í þjóðfélaginu. Efni slúð-
ursagna er oftar en ekki fyrir-
litning grunduð á hroka, til-
búnar sakir, ýkjur og öfúg-
mæli.
Eðli ærumeiðinga
Ærumeiðingar flokkast und-
ir skaðabótarétt, en fræði-
greinin skaðabótaréttur fjallar
um bætur fyrir tjón, þ.e. skerð-
ingu eða ónýtingu hagsmuna,
oftast fjárhagslegra. Meiðing á
æru manns telst skerðing á ó-
fjárhagslegum hagsmunum, þó
ærumeiðingar geti einnig haft í
för með sér fjártjón sem tjón-
þoli á rétt á að fá sérstakar bæt-
ur fyrir auk miskabóta. 2)
En lítum aðeins á lögin. Svo
hljóðar 234. grein Almennra
hegningarlaga: „Hver, sem
meiðir æru annars manns með
móðgun í orðum eða athöfn-
um, og hver, sem ber slíkt út,
skal sæta sektum eða varðhaidi
í allt að 1 ári.“ 235. grein lag-
anna hljóðar svo: „Ef maður
dróttar að öðrum manni, ein-
hverju því sem verða myndi
virðingu hans til hnekkis, eða
ber slíka aðdróttun út, þá varð-
ar það sektum eða varðhaldi
allt að 1 ári.“ Og í 237. grein
segir svo: „Ef maður bregður
manni brigsium án nokkurs til-
efni, þá varðar það sektum,
þótt hann segi satt.“3)
Heiður í húfi
En hverrar merkingar er æra
og hvað felst í ærumeiðingum?
í mæltu máli, hefur orðið æra,
ýmsar ólíkar merkingar. Orða-
bók Menningarsjóðs skilgrein-
ir æru sem heiður, sóma,
sómatilfinningu, virðingu og
álit.
Gunnar heitinn Thoroddsen
fyrrum forsætisráðherra og
Iagaprófessor var líklega
manna fróðastur um æruhug-
takið og það viðfangsefni lög-
fræðinnar var honum ætíð
kært. Hann reit doktorsritgerð,
sem ber nafnið Fjölmæli og er
yfirgripsmikið rit um æru-
meiðingar og ýmsa meðferð
þeirra í íslensku réttarfari í
gegnum tíðina. Þar segir hann
að æra sé í fýrsta lagi notað um
heiður. í öðru lagi um tilfinn-
ingu manns fyrir heiðri sínum
og sómatilfinningu og í þriðja
lagi dóm eða álit annarra um
tiltekinn mann óg sé sú merk-
ing algengust. Jafnframt segir
Gunnar: „Fyrirlitning og róg-
burður geta gert þann sem fyr-
ir verður, að verri manni, dreg-
ið úr lífsþrótti hans, skapfestu
og siðferðisþreki; það er og
hætt við, að hann vandi minna
til verka sinna, þegar hann
mætir misskiiningi og iítilsvirð-
ingu, og fær engu um þokað í
þessum rangláta dómi um-
hverfisins" Og hann bætir við:
„...Æran í réttarlegum skilningi
(er) ekki sjálft persónugildi
mannsins, heldur hugmynd
eða dómur um það.“ Vitnar
Gunnar til þess sem Einar Arn-
órsson hefúr ritað um æru-
meiðingar: ,/Era er fólgin í
sjálfsvirðingu einstaklings eða
virðingu annarra manna á
honum. Lög um ærumeiðingar
horfa því til verndar hugará-
standi manna.“ '}
Gunnar kemst að eftirfar-
andi niðurstöðu: ,Æran er
þannig dómur eða hugmynd
manns sjálfs og annarra um
persónugildi sitt. Grundvöllur-
inn fyrir þessum dómi,
persónugiidið, markast af eig-
inleikum og hæfileikum, svo
sem heiðarleik, drengsskap,
fórnfýsi, örlæti, orðheldni,
karlmennsku, viljaþreki, dugn-
aði, gáfúm og af breytni og
hegðun, athöfnum og líferni.
Eiginleikarnir geta verið
áskapaðir eða áunnir í Iífínu,
sjálffáðri eða ósjálfráðir, góðir
eða illir. Öll þessi atriði mynda
persónulegt gildi mannsins." 5)
í löggjöf er það nær undan-
tekningarlaus regla að siðferð-
isdómar falli undir æruhugtak-
ið enda eru niðrandi ummæli
um siðgæði manns kjarni æru-
meiðinga og algengasta dæmi
þeirra, þó íslenskir dómstólar
hafi oft refsað fýrir niðrandi
ummæli sem ærumeiðingar,
þótt þau hafi ekki varðað sið-
ferði manns.
Ærumeiðing telst því ólög-
mæt árás á æru annars manns
og getur hún komið fram með
hverjum þeim hætti sem
mannleg hugsun getur birst í.
Niðrandi ummæli sem hinum
meiðyrta berst einum til vit-
undar, særa aðeins sjálfsvirð-
ingu hans, en berist þau til vit-
undar þriðja manni eru þau
árás bæði á sjálfsvirðingu og
mannorð en sé það aðeins
þriðji maður sem heyrir þau,
teljast þau aðeins árás á
mannorðið. Slíkar árásir gegn
æru manna er almennt skipt í
tvo meginflokka; móðganir
(lítilsvirðandi ummæli) og að-
dróttanir. Svo eitthvað dæmi
sé tekið má nefna að það er
refciverð móðgun ef einhver
væri kallaður fífl eða bjáni
en aðdróttun að kalla
hann þjóf eða bera hann sök-
um um refsivert athæfi. Slíkar
aðdróttanir um glæpsamlegt
atferli eru að jafnaði grófastar
ærumeiðinga, til þess fallnar
að gjörspilla áliti manns eða
framtíð hans. 6)
Forfeðranna frægð
í refeimæli Grágásar, lög-
bókar sem gilti á þjóðveldis-
tímanum, var að finna rækileg-
1 2 VIKAN 25. TBL. 1988