Vikan - 10.11.1988, Blaðsíða 43

SÍNIR EIGIN
VERSTU ÓVINIR
Þeir halda því viðstöðulaust fram að þeir séu
ómögulegir. Þeir eru stöðugt að gera lítið úr
sjálfum sér. Þótt harkalegir sjálfsgagnrýnend-
ur beiti sjálfa sig þrýstingi gætu þeir verið að
senda ýmiss konar skilaboð til annarra.
ÞÝTT OG ENDURSAGT:
ÞÓRDÍS BACHMANN
• •
OIl höfum við kynnst
fólki sem gagnrýnir
sjálft sig linnulaust og
er gefið fyrir að ræða vankanta
sína í eins miklum smáatriðum
og hlustandinn þolir. Þessi teg-
und er alls ekki óalgeng og
innan hennar eru hinir ýmsu
ættstofhar. Sjálfsgagnrýnendur
geta verið búralegar vælu-
skjóður eða sýnt heillandi
skringilegheit, en þau per-
sónuleikaeinkenni eru aðeins
á yfirborðinu. Það sem þetta
fólk á sameiginlegt er sá ávani
að gera lítið úr sjálfu sér.
Þótt flestir gagnrýni sjálfa
sig öðru hvoru, gerir sjálfs-
gagnrýnandinn það óvenju oft
og áfellist sjálfan sig þunglega.
Svo ötullega heldur hann ffam
eigin misbrestum að ef honum
er mælt í móti — ef hann er
fullvissaður um að sjálfsmat
hans sé alrangt — á hann til að
reiðast og skoðanir hans á
sjálfum sér gætu orðið enn
skotheldari.
Mikilvægasti greinarmunur-
inn á sjálfsgagnrýnendum er
þó hver tilgangur þeirra er, og
þar kemur ýmislegt til greina.
Oftast finnst okkur að svona
fólk skorti sjálfstraust eða hafi
minnimáttarkennd, eða álíti
sjálft sig hafa á röngu að standa
varðandi eitthvert málefhi. Þótt
það sé sannleikskorn í þessum
skýringum, sést þeim yfir hin
persónulegu og félagslegu
hlutverk sjálfsgagnrýni. Fólk
setur ekki aðeins fram þessar
„Ég er ómögulegur" yfirlýsing-
ar sínar vegna þess að það trúi
þeim einlæglega, heldur einn-
ig til þess að fá einhverju
ffamgengt. Fólk getur gagn-
rýnt sjálft sig til þess að senda
öðrum skilaboð, sem leið til
að, segjum, láta fjandskap eða
reiði í ljós, eða til að staðfesta
þjóðfélagsstöðu. Unglingurinn
sem tilkynnir að hann geti
aldrei gert neitt rétt, að hann
klúðri alltaf öllu, gæti verið
að reyna að komast undan
ábyrgð. Konan sem heldur því
stöðugt fram við mann sinn að
hún sé leiðinleg og heimsk og
léleg móðir gæti verið að
reyna að gera honum gramt í
geði vegna þess að hann lætur
raunveruleg áhyggjuefni henn-
ar sig engu varða. Tilgangur-
inn með því að gera lítið úr
sjálfum sér gæti verið sá að
leggja sjálfan sig í sölurnar í
misskilinni tilraun til að halda
fjölskyldunni saman eða eigin-
gjörn tilraun til að láta líta á sig
sem einstakling sem gerir
óvenju miklar kröfur til sjálfs
sín.
Hver svo sem tilgangurinn
er, veldur sjálfsgagnrýnandinn
sjálfum sér óþægindum og
jafnvel sársauka, og gerir sér
kannski litla grein fýrir því að
hann á sjálfur sökina á eigin
óhamingju. Hann sér heldur
ekki að hin óhóflega sjálfs-
gagnrýni hans er skiljanlegt
viðbragð við aðstæðunum í lífi
hans. En þar eð hann skilur
ekki ástæðuna fyrir sjálfsgagn-
rýni sinni, er hann í slæmri að-
stöðu til að gera nokkuð í mál-
inu. Til að skilgreina hinar
ýmsu tegundir sjálfsgagnrýni,
verðum við að líta á hvað ein-
staklingurinn er í raun og veru
að gera: hvað hann ætlar sér,
hverju hann fáer framgengt, og
hvaða ángæju hann hefúr
hugsanlega af því.
Að virkja álag
til að taka sig á
Sumir gagnrýna sjálfa sig í
tilraun til að skilja gjörðir sínar
betur eða til að þvinga sjálfa
sig til að gera betur næst.
Bilið á milli skynsamlegrar
og óbilgjarnrar sjálfsgagnrýni
er ekki alltaf breitt. Aðili sem
er gagnrýninn á reikningsgetu
sína gæti t.d. tekið þá skynsam-
legu ákvörðun að fýrst hann sé
lélegur í algebru ætti hann að
sleppa henni sem valgrein. Og
ung stúlka gæti efast um hvort
hún er nógu reynd eða nógu
vinsæl til að fara út með eldri
pilti í skólanum. Hefúr hún
rétt fyrir sér? Eða er hún bara
hrædd? Eða hvoru tveggja?
Sjálfsgagnrýni skapar líka
óþægindatilfmningu og leggur
það álag á fólk að taka sig nú á.
Til þess að ljúka verkinu setur
þetta fólk „þumalskrúfur" á
sjálft sig. Það er sérstaklega
þegar fólk hefur lítinn áhuga á
verkinu, að það ásakar sjálft sig
um áhuga- eða orkuleysi og
hvetur sjálft sig til að gera
betur. Það er hvetjandi að vera
harður við sjálfan sig, að
minnsta kosti um stundarsakir,
og jafnvel nógu lengi til að
ljúka verkinu. En mistakist
þeim, eins og gerist öðru
hvoru, getur árangurinn orðið
vítahringur vonbrigða og reiði
sem leiðir til enn harkalegri
sjálfsgagnrýni.
Fólk sem gagnrýnir sjálft sig
til þess að betrumbæta sig ætti
að spyrja sig, „Hefúr það tilætl-
uð áhrif? Mun meira álag leiða
til meiri velgengni?" Þessar
spurningar ættu að stuðla að
því að fólk geri sér grein fyrir
því að sjálfsgagnrýni þeirra
skaðar það en er ekki tækni
sem fær það til að standa sig æ
betur. Vegna þess að ef hin
óhóflega sjálfsgagnrýni þeirra
væri verulega árangursrík, þá
væri það nær alfúllkomið!
Metnaði
haldið í skefjum
Sjálfsgagnrýni getur verið
leið til þess að halda aftur af
sjálfúm sér að gera ekki eitt-
hvað sem gæti verið hættulegt
eða siðlaust. Þegar einstakling-
ur gagnrýnir sína eigin hæfi-
leika eða þjóðfélagsstöðu, þá
minnir hann sig á — eða sann-
færir sjálfan sig um — að of
metnaðarfúllar tilraunir til að
breyta þeirri stöðu gætu verið
dæmdar til að mistakast.
Með sjálfsgagnrýni getur
fólk á svipaðan hátt talað sjálft
sig frá því að kaupa dýran bíl,
sækja um stöðuhækkun eða
eiga ástarævintýri. Einni afar
aðlaðandi, giftri konu fannst
maður sinn ekki sinna þörfúm
sínum og hafa komið illa ffam
við sig. Það væri gott á hann ef
hún héldi framhjá honum,
sagði hún, og ætlaði sér að
gera það. En henni fannst einn-
ig að framhjáhald væri siðlaust
og gæti komist upp. Hvað átti
hún að gera? Hún fór að ein-
blína á það sem henni fannst
athugavert við útlit sitt. Þessi
þráhyggja varðandi útlitsgalla
sína skerti sjálfstraust hennar
og kom í rauninni í veg fyrir að
hún færi út í þetta ástarsam-
band.
Svona röksemdafærsla hjálp-
ar til að skýra hvers vegna
margir táningar hafa allt að því
áráttukenndar áhyggjur af út-
liti sínu. Samkvæmt hinum fé-
lagslegu væntingum þeirra
sjálfra, eiga táningar ekki bara
að hitta og vera með hinu kyn-
inu á föstu, heldur eiga þeir
líka að hafa ánægju af og vera
snillingar í slíkum sambönd-
um. Fyrir suma unglinga eru
25. tol. 1988 VIKAN 43