Vikan - 15.07.1993, Blaðsíða 31

I
Flestir kannast viö aö
bregðast við lykt á mjög
„hreinskilinn" hátt. Ef við
finnum fýlu eða ólykt grettum
við okkur og snúum okkur
undan. Ef við hins vegar finn-
um góðan ilm eða angan
reynum við að fá eins mikið af
honum og við getum með því
að draga djúpt andann og
nálgast uppsprettu lyktarinn-
ar. Þessi viðbrögð eru nánast
alltaf ósjálfráð og virðist ekki
eins auðvelt að leiða þau hjá
sér og annað, til dæmis fallegt
sólarlag (sjón) eöa fallega
tónlist (heyrn).
Það er undarlegt að hugsa
til þess hversu ólíkt lyktar-
skynið er öðrum skynfærum
okkar ef miðað er við „hrein-
leika". Oft kemur fyrir að við
ruglum saman til dæmis líkum
litum, eins og mosagrænu,
dökkgrænu, svargrænu og
svo framvegis. Það gerist oft-
ast ef við höfum ekki til hlið-
sjónar þá fyrirmynd sem við
erum að leita að. Berum við
hins vegar saman „lyktróf"
(eins og litróf fyrir liti) í lyktar-
minningum okkar er lítil hætta
á að við ruglum saman til að
mynda bensín-, aceton-,
spritt-, terpentínu- eða dísil-
olíulykt þótt lyktin sé svipuð.
Þessa aðgreiningu geymum
viö töluvert skýrar í minni okk-
ar en aðgreiningu annarra
skynjana. Það á við um sjón-
skyn, heyrnarskyn (ruglumst á
hljóðum), snertiskyn (til dæm-
is hiti/kuldi). Helst er það
bragðskynið sem kemst næst
lyktarskyninu enda eru þau
skynfæri nátengd.
Þrátt fyrir þessa yfirburði
lyktarskynsins virðist þetta
skynfæri, sem er staðsett f
miðju andliti okkar, ekki skipa
háan sess í huga okkar þegar
viö berum skynfærin saman.
Nefið gegnir ef til vill æðri til-
gangi en okkur grunar. Nýjar
rannsóknir benda til þess að
lyktarskynið verki sterkar á til-
finningar og andlega líðan en
áður hefur veriö talið. Við höf-
um aflaö mjög mikillar þekk-
ingar um sjón, heyrn, snerti-
skyn og jafnvel um bragðlauk-
ÓSÝNILEGU ÁHRIFIN
ana en erum nánast að byrja
að skilja hvernig lykt - ilmur -
fnykur - angan eða hvaða
nafn sem við viljum gefa
þessari skynjun verkar á okk-
ur.
Lykt, sem berst til okkar,
skynjum við með „móttöku-
himnu“ í nefinu. Móttakan
sendir upplýsingar til svæðis í
heilanum sem nefnist „limb-
íska kerfið'* og gegnir lykilhlut-
verki í að stýra þvf að líkam-
inn starfi eðlilega og stjórna
tilfinningum. Lyktarskynið er
eina skynfærið sem verkar
„beint“ á þetta svæði heilans
og það bendir til þess að
þessi skynjun sé næst frum-
eða grunnskynjun okkar. Þótt
hin skynfærin nái líka til „limb-
íska kerfisins" fara þau boð öll
fyrst f gegnum síu eða „rit-
skoðun" í öðrum svæðum
heilans. Lyktin krefst aftur á
móti viðbragða strax!
Nýlegar rannsóknir hafa
einnig leitt í Ijós að hægt er að
auka árvekni meö lykt af pip-
armyntu og blómailmi af „lilj-
um vallarins". Það er augljóst
notagildi af þessum niðurstöð-
um til dæmis fyrir langferða-
og vörubifreiðarstjóra og fólk í
fleiri störfum sem geta verið
nokkuð tilbreytingarlaus en
krefjast samt sem áöur ár-
vekni. Mörg japönsk fyrirtæki
hafa gengið skrefi lengra í
þessari umræðu og tölvuvætt
loftblöndun í loftræstikerfum
vinnustaöa til að minnka
streitu og ná þannig meiri af-
köstum hjá starfsliðinu.
Tölvufyrirtæki nokkurt í
Japan náði aö minnka villu-
fjöldann hjá starfsfólki um tutt-
ugu og eitt prósent með því
að blanda lavenderlykt í loft-
ræstikerfi skrifstofunnar og
bætti um betur þegar notaður
var ilmur jasmínblóma, þrjátíu
og þrjú prósent færri villur.
Bestur árangur náðist þegar
notaður var frískandi sítrónu-
ilmur því þá urðu villur fimmtíu
og fjögur prósent færri en við
venjulegar aöstæður.
Það vekur reyndar enga
furðu að Japanir skuli vera
svona fljótir aö taka upp
þessa nýjung því forn hefð er
fyrir lyktarmeðferð til lækninga
í Japan, Kína og víðar í Asíu.
Þess háttar meðferð eða
lækning á margt sameiginlegt
með til dæmis nálarstungu-
lækningum eða svæðanuddi (
þeim skilningi að sjúklingurinn
er meðhöndlaður sem heild
en ekki bara sem líkami sem
þarfnast viögerðar. Þeir sem
stunda slíka lyktarmeðferð
eða ilmolíumeðferð, eins og
sagt er á fagmáli, halda því
fram að olíur og safar úr
plöntum, trjám, kryddjurtum
og blómum geti aukið vellíðan
fólks og jafnvel orðið til þess
að lækna það af ýmsum kvill-
um.
Ilmolíumeðferð felst í því að
ilmolíum er núið í hörundið,
þær settar í baðvatnið eða
skálar með heitu vatni til inn-
öndunar. Ekki er mælt með
inntöku á ilmolíum því þær
eru taldar of sterkar fyrir slím-
húð meltingarfæranna. Slík
meðferð á sér mjög gamla
hefð í Kína, Japan, þekktist
hjá Forn-Egyptum, meðal
indíána í Norður- og Suður-
Ameríku og minnst er á notk-
un ilmolíu til lækninga í Nýja
testamentinu, í sögunni um
miskunnsama Samverjann.
Vitað er að lykt af lavender
og kamillu er slakandi og linar
streitu, olía unnin úr sftrónu-
berki og jasmín verkar frísk-
andi og lykt af greninálum og
eucalyptus (notað í hálstöflur)
er einnig hressandi. Enn vant-
ar samt „vísindalega“ stað-
festingu á ofangreindum verk-
unum þó að meðferðin sé
víða notuð á heilsuhælum í
Sviss, Frakklandi og Þýska-
landi.
í nýlegum rannsóknum í
Bandaríkjunum hefur verið
sýnt fram á að lyktarskynið er
mjög virkt í svefni. Aukin starf-
semi heilaboða og aukin
hjartavirkni hefur mælst þegar
sofandi fólk er látið finna ýms-
ar tegundir af lykt. Fáar lyktar-
tegundir hafa fundist sem
beinlínis stuðla að svefni en
ilmur af blóminu heliotrope
(vanillu/möndlulykt) virkar
frekar róandi og einnig lyktin
af eplabitum með kanil! Marg-
ar lyktartegundir, sem við
virðumst oft ekki taka sérstak-
lega eftir í daglegu amstri, ýta
undir streitu, til dæmis máln-
ingarlykt, útblástur frá bílum
og fleira.
Samhliða þessum uppgötv-
unum hefur komið í Ijós að
sumar byggingar eiga með
réttu skilið nafnbótina veik-
indabyggingar því að hönnun
þeirra er með þeim hætti að
hringrás lofts er slæm og loft-
ið í þeim verður smám saman
að efnasúpu sem er mjög líf-
laus og veldur streitu.
Ein áhrifamesta lýsing sem
til er á hvers konar verkun lykt
hefur á mannskepnuna birtist
í skáldsögunni llminum eftir
Patrick Susskind. í bókinni er
rakin saga Jean Baptiste
Grenouille sem hefur ofurskyn
á lykt og hvernig ævi hans
mótast af þessari ofurskynjun.
Þetta var á tímum Loðvíks 14.
í París en í þá daga var til
siðs að úða yfir sig ilmvatni ef
til dæmis svitalykt eða önnur
líkamslykt var orðin of áber-
andi. Einnig einkenndist um-
hverfið af mikilli klóaklykt þar
sem skolpræsin lágu opin um
göturnar og helstu samgöngu-
tækin voru hestvagnar með
tilheyrandi úrgangi frá hest-
um. Dýr voru flutt lifandi á
markað, oft slátrað við búðar-
borðið og innyflum fleygt í áð-
urnefnd ræsi. Ef einhver hefur
litið þessa tíma í París ■
sem öðrum e\/r~
ópskum borgum
- í rómantísk-
um hillingum
ber að hafa f
huga að okkur
hefur miðað tölu-
vert hvað hrein-
læti varðar. □
TEXTI: FRIÐRIK ORN CLAUSEN