Vikan - 28.05.1998, Blaðsíða 20

vanmr
VIKAN
GRÆNT OG VÆNT
HAFSTEINN HAFLIÐASON
GARÐ YRKJUFRÆÐING UR
Hafsteinn Hafliðason garð-
yrkjufrœðingur fjallar um
fjölmargt grœnt og vœnt á
blómasíðu Vikunnar. Hann
svararfyrirspurnum og gefur
lesendum góð ráð um gróður
og garða.
Skrifið til; „Grœnt og
vœnt”, Vikan, Seljavegi 2,
101 Reykjavík. Æskilegt er
að nafn og símanúmerfylgi
bréfinu og ekki vœri verra að
láta Ijósmynd afblómum
eða jurtum sem spurt er um,
fylgja með.
Súrfínían - hin nýja
stjarna.
Tóbakshorn eða
petúníur hafa ver-
ið vinsæl sumar-
blóm hér á landi
í meira en þrjá-
tíu ár. Þau henta
prýðilega í svala
kassa, hengipotta og
blómaker þar sem ekki
er of vindasamt og sólar nýtur
vel nokkrar klukkustundir á
dag. En tóbakshorn, eins og
við þekkjum þau, eru afurð hnit-
miðaðra jurtakynbóta þar sem
blandað hefur verið saman
erfðaeiginleikum nokkurra
villtra tegunda af petúníu-ætt-
kvíslinni frá Mið- og Suður-Am-
eríku. Tóbakshornin eru flest
fjölærar jurtir úr fjallahéruðum
þessa landsvæðis. Þar er svalt í
veðri á veturna og á næturna - en
sumardagarnir eru sólríkir og til-
tölulega hlýir. Tóbakshorn eru
náskyld tóbaki - og tómatar,
kartöflur og paprika eru fjar-
skyldari ættingjar. Öll eru þau af
20
Kartöfluætt. Garðyrkjumenn
byrjuðu að þróa tóbakshornið
fyrir svo sem fimmtíu árum og
úrval blómlita er orðið afar fjöl-
breytt. Upphaflegu litirnir voru
dökkbláir, hvítir eða bleikir - en
á kynbættu yrkjunum spanna
þeir nú orðið allan skalann frá
fölgulu, eldrauðu og yfir í rauð-
fjólublátt í öllum blæbrigðum,
fyrir utan frumlitina.
Vaxtarlag og ýmsir aðrir eigin-
leikar hafa einnig þróast við
þessa ræktun þannig að nú er
hægt að fá tóbakshorn sem ým-
ist eru þybbin og lág, hávaxin
eða skriðul. Líka eru til tóbaks-
horn með fylltum blómum.
Blómstærðin er einnig mismun-
andi eftir stofnum og yfirleitt
gildir sú regla, að eftir því sem
blómin eru stærri þeim mun
færri verða þau á hverri plöntu.
En um 1990 kom fram alveg nýr
stofn af tóbakshornum með
löngum, sverum og sterkum
hangandi greinum sem þar að
auki eru alþakin risastórum og
hreinlitum blómum. Þessi stofn
hlaut nafnið Surfinia”, sem er
alþjóðlegt vörumerki og einka-
leyfisverndað, og var settur á
markað vorið 1992. Hér á landi
mátti sjá fyrstu súrfíníurnar” á
markaði vorið 1995. íslenskir
garðyrkjumenn voru nú svolítið
tortryggnir á þol súrfíníanna við
okkar aðstæður fyrsta sumarið -
en svo sýndi það sig að þær
' i§[
enn betur en þau
tóbakshorn sem
hér voru þekkt
fyrir. Væri þess
aðeins gætt að
þær stæðu ekki í
miklum vind-
streng og væru
þær hafðar í góðu
vari fyrir regnátt-
inni þroskuðust
þær og blómstruðu engu
síður en í suðlægari löndum - og
jafnvel fannst þeim sem þekktu
þær líka austan Atlantsála að ís-
lensku súrfínurnar væru þéttari
og blómsælli en þær sem þar
mátti sjá.
Og nú er súrfínían komin,
búin að sjá og sigra, og eftir-
spurnin eftir henni hér var meiri
en framleiðendur önnuðu í
fyrravor. Óneitanlega er hún
mikil og góð viðbót í svalakass-
ana okkar og það er varla á það
* spjöruðu sig með af-
brigðum vel, jafnvel
og Tóbakshorn
•ðmþí

. 1
V'JI
W>
hættandi að draga innkaupin
lengi - þótt ég ráðleggi ykkur að
setja hana ekki endanlega út
fyrr en fyrstu dagana í júní.
Hvönn - Angelica
archangelica
Flestir Islendingar
þekkja hvönn, eða
ætihvönn, eins og
hún er líka oft
nefnd. Hún er há-
norræn planta og
stórvöxnust allra ís-
lenskra jurta. Það fer
ekkert á milli mála
hvað um er að
ræða þegar við
rekumst á stóra
fagurgræna jurt
með flipaskiptum
blöðum og grófum r
stöngli með miklum
blaðslíðrum og stórri
kúiulaga blómskipun í
sveip efst. Af plöntunni legg-
ur afar sérkennilega lykt sem
engu öðru er lík.
Hvönnin vex um allt land í
fuglabjörgum, giljum, við ár eða
lækjarfarvegi og síðast en ekki
síst kring um mannabústaði,
byggða sem óbyggða. Rótin er
sver og löng stólparót. Sé allt
eðlilegt er hvönnin tvíær, það er
að segja hún safnar orku í rótina
fyrsta árið og notar hana árið
eftir til að blómgast og bera fræ.
Síðan deyr hún. Komi það fyrir
að blómsveipurinn sé skorin af
stönglinum rétt eftir blómgun
þroskast að sjálfsögðu engin fræ
- og plantan lifir áfram til næsta
árs.
Norræna nafnið hvönn er töku-
orð úr samísku og ætti með
réttu að skrifast kvönn, eins og
tíðkast í hinum norðurlanda-
málunum. Okkar ritháttur
stafar líklega af því að fram-
burður á hv- og kv- hefur verið
reikull í íslensku, ekki síður en í
norsku, allt frá landnámsöld.
Það er ekki að ástæðulausu að
utan norrænu málanna sé
hvönnin kennd við engla og
erkiengla. í Noregi og á íslandi
töldust umráð yfir hvannastóð-
um til mikilla hlunninda og þótti
sú auðlind að sérstök lög voru
sett um hvannatöku og umgang
manna um annars manns
hvannastóð eða hvannagarð.
Lengi fram eftir öldum voru
hvannarætur og eftirsótt útflutn-
' -r»x, -
ÍP
V
ingsvara frá þessum löndum.
Þurrkaðar rætur voru fluttar
suður til Evrópulanda og seldar
þar fyrir hátt verð. í þeim er
hvannarótarolía sem notuð var í
ilmvötn og sem krydd í vín.
Einnig var hvönnin í miklum
metum sem lækningajurt.
Varla var til sá krankleiki
sem hvannarót átti ekki
að geta lagað. Hróður
hvannarótarinnar
var engu minni en
ginsengrótarinnar
/ * nú.
Enn þann dag í dag
er hvannarótarolía
notuð í ilmvötn, flest
þekkjum við t.d. ilmvatn-
ið fræga „Aliage”.
Hvannarótarbrennivín
mátti til skamms
Étíma finna í hillum
ÁTVR og þar rek-
umst við enn á
\^^3iéPnokkra líkjöra með
hvannarótarolíu sem
einn af bragðgjöfunum. í Bret-
landi og Frakklandi er hægt að
kaupa kandíseraða hvannaleggi.
Þá hefur hvannastilkurinn verið
skorinn í litla bita sem látnir eru
liggja í sykurlegi og þurrkaðir á
víxl þangað til þeir eru orðnir
gegnmettaðir af sykrinum sem
kristallast utan á þeim.
Ferska hvönn er hægt að nota til
bragðbætis í salöt, súpur og
pottrétti. Hráa hvönn ætti samt
að nota af varúð því að í henni
er efni sem getur valdið ljósof-
næmi og af sömu ástæðu er var-
hugavert að handfjatla hvannir
mikið á sólskinsdögum. Plöntu-
safinn getur valdið útbrotum og
bruna á húð ef sól nær að skína
á hörundið. Þetta hvannaof-
næmi er samt mjög sjaldgæft
þegar ætihvönnin á í hlut. Nánir
og stórvaxnari ættingjar hennar
af ættkvísl risahvanna eru miklu
hættulegri hvað þetta varðar.
Grasalæknar nota hvönn nokk-
uð til lækninga - og ég ráðlegg
ykkur að nota hana aðeins í
samráði við þá í því skyni. Hún
er talin vera lystaukandi,
örvandi og yljandi, þvagdríf-
andi, slímlosandi, bæta melt-
ingu, lina krampa og blóð-
hreinsandi með meiru. Helstu
líffæri, sem hvönnin hefur áhrif
á, eru hjartað og blóðrásin,
maginn og meltingarfærin,
nýrnahettur, lungu og lifur.