Heima er bezt - 01.03.1951, Blaðsíða 12

8
Heima er bezt
Nr. 1
ELÍAS MAR:
Reykjavíkurþáttur
Eltas Mar
AÐALSTRÆTI er mjög sérkennileg gata.
Hún hefur lítið sem ekkert skipt um svip
síðan um aldamót, og samt er þetta ein
helzta — og elzta — gatan í höfuðborg-
inni. Þarna stóð „vagga“ kaupstaðarins.
Þarna voru reist hús innréttinganna, fyrsti
vísirinn að hálfdönsku verziunarþorpi og
iðnaðar. Standi maður fyrir suðurenda þess
að nóttu til, þegar öll umferð er hljóðnuð
og jafnvel engin bifreið sjáanleg, og líti
norður eftir, getur maður vel ímyndað
sér, að maður sé horfinn fimmtíu ár aftur
í tímann. Svo til hvert hus er nátengt sögu
bæjarins, jafnvel þjóðarinnar allrar, því að
þar lifðu áður fyrr — og dóu — ýmsir
ágætir synir hennar. Upp í huga manns
koma myndir frá þessum stað, ýmist teknar
myndir eða málaðar og teiknaðar eftir á-
gizkun og Iýsingum; myndin af fyrstu inn-
réttingahúsunum; myndin frá því um 1860
þar sem snotur timburhús hafa komið í
stað moldarkofanna fyrstu; Ijósmyndin frá
jarðarför Jóns Sigurðssonar árið 1880; eða
þá myndin af goskarlinum, Jóni smala, að
sækja vatnið í prentsmiðjupóstinn. Því
lengur sem maður blaðar í sögu Reykia-
víkur frá fyrstu áratugum hennar, þeim
mun nátengdari verða manni þau hús, sem
hér standa enn í dag og bíða þess hlut-
skiptis að verða rifin — Iátin víkja fyrir
skrauthöllum framtíðarinnar. Eg er hreyk-
inn af því að muna eftir Sturluhúsinu
gamla, sem var jafnað við jörð fyrir tuttugu
árum og hafði þá staðizt tímans tönn í heila
öld og sjö árum betur. Það gleður mig
sömuleiðis, að enn skuli vera við Iíði undir-
forstjóraíbúðin frá dögum innréttinganna —
að vísu í allmjög breyttri mynd — húsið
sem tók við því veglega hlutverki að verða
biskupssetur, eftir að Skálholtsstaður hafði
verið sviptur fornri hefð; lítið helluþaks-
hús sem hefur a. m. k. sjö sinnum skipt
um nafn, eftir því hvaða hlutverki það
hefur gegnt. Það er nú elzta húsið í höfuð-
borginni: Undirforstjórahúsið, Petræusar-
hús, Biskupsstofan, Jenshús, Hús maddömu
Kristjönu Jónassen, Jóhannessenshús og
Verzlun Silla og Valda. Allt sama húsið.
Eða þá stórbyggingin fyrir norðan það,
„Fjalakötturinn," upprunalega nefnt Há-
konsenshús, á meðan það var ekki nema
helmingur að fyrirferð á við það sem það
er nú. Það var í því húsi, sem skáldið
Sigurður Breiðfjörð Iifði hina síðustu gleði-
snauðu ævidaga sína uppi í súðarherbergis-
kytru í norðurendanum, krampaveikur,
hungraður og misskilinn af flestum. í stofu
þar undir dvaldist einnig Jónas Hallgríms-
son síðustu vikurnar, sem hann var „heima.“
Nú er þar vinsælasta kaffistofa bæjarins.
Og varla er til svo fátækt skáld, að það
eigi ekki fyrir molakaffi, enda eru liðin
meira en hundrað ár, síðan hin unga höf-
uðborg gerði þá skyssu að láta höfund
Númarímna svelta til bana uppi á hana-
bjálkanum. Og flest hefur víst batnað síð-
an þá. Maður þarf ekki að fara lengra en
að suðurenda þessa merkilega strætis til
þess að sannfærast enn betur um þá gleði-
legu staðreynd. Ef maður hinkrar við fyrir
framan Uppsalahornið og Iofar huganum að
fara svo sem sjötíu og fimm til áttatíu ár
aftur í tímann, er maður staddur fyrir
framan Iágkúrulegt timburhús, kennt við
Davíð nokkurn Helgason verzlunarmann,
sem lét reisa það á grunni Ullarstofunnar
gömlu kringum 1830. í þessu hálfrar ald-
ar gamla koti er til húsa maður að nafni
Sigurður Guðmundsson. Hann er listamað-
ur, listamaður á blómlegasta skeiði ævinn-
ar, tæplega fertugur að aldri, hefur fyrstur
allra landa sinna brotizt til náms í mynd-
list erlendis, komizt í snertingu við fram-
andi listir, menningu og tækni, ann þjóð
sinni öðrum fremur, skilur hana og sér
möguleika hennar, þráir að mega fórna
henni ævistarfi sínu, — en skortir fé til
þess að hafa nóg að borða, nóg tæki til að
vinna með og sæmilega aðhlynningu. Þessi
grannvaxni, álúti maður með háa ennið og
skörpu augun, sem við sjáum þegar við
göngum inn í hreysið, hann er sömuleiðis
sneyddur þeim hæfileika að geta sameinað
kæruleysið og ábyrgðartilfinninguna á
heppilegan hátt, kært sig kollóttan um það,
þótt hann sé hunzaður, en haldið áfram að
skapa sífellt meiri listaverk, hvað sem líður
hungri, einmanakennd og skilningsskorti
annarra. En þessir tvíþættu hæfileikar eru
jafn nauðsynlegir og þeir eru sjaldgæfir
meðal hinnar þúsund ára gömlu byggðar.
Sigurður Guðmundsson í Davíðshúsi er far-
inn maður, slitinn um aldur fram, ógæfu-
samur, kaldlyndur og oftast nær blár á
fingrunum. Samt er hann alltaf að teikna.
Nú er hann að gera uppdrátt að skipulagi
höfuðborgarinnar eins og honum kemur það
fyrir sjónir á næsta skáldlegu augnabliki,
eins og hann vill að það geti orðið í frjm-
tíðinni, — í framtíðinni, þegar farið verð-
ur að reisa hús fyrir þjóðminjasafnið, sem
hann lagði drög að fyrstur manna, bæjar-
búar færir um að veita sér þann munað að
drekka hreint vatn, komnir íþróttavellir 1
Laugadalnum og búið að stofna fullkomið
Ieikhús eins og hann sá í Kaupmannahöfn.
En hvernig fór fyrir þessum manni, sem
við sjáum hér brot úr andartaki? Ef við
rifjum upp örfáar línur úr sendibréfi einu,
sem skrifað var snemma í september 1874,
um þær mundir sem hátíð þeirri var lokið,
cr Sigurður vann helsjúkur við að undir-
búa, rekum við augun í eftirfarandi: „Mál-
araauminginn er að deyja — úr bjúg og
tæringu. — Ég sat í Davíðshúsi yfir hon-
um í gærkvöldi, og gerði „skeifur,“ þegar
ég gekk út. Hann lá í hundafletinu í ein-
um bólgustokk, ískaldur undir tuskum og
aleinn — og banvænn! alltaf að tala um,
að ekkert gengi með framför landsins.“
Þessi orð skrifaði Matthías Jochumsson
kollega sínum Jóni Bjarnasyni í Winnipeg.
Þrem dögum síðar var Sigurður Guð-
mundsson dáinn. Fyrir enda götunnar,
sunnanvert, stóð undarlegt hús. Efri hæð-
in var spítali, neðri hæðin skemmtisalur
bæjarbúa, kallaður „Gildaskálinn." Sigurði
var komið fyrir uppi á loftinu meðan hann
var að sálast. 1 stofunni fyrir neðan hengu
leiktjöld, sem hann hafði gert; veggirnir
voru skreyttir af honum. Og skrautið hélt
áfram að vera skraut lengi vel, enda þótt
málaraauminginn væri dáinn. Það var nú
svo. En standi maður í þessum hugleið-
ingum á Uppsalahorni tuttugustu aldar-
innar og vilji þegar til lengdar lætur hugsa
um eitthvað annað og skemmtilegra en ör-
lög þeirra nafna, Sigurðar Guðmundsson-
ar og Breiðfjörðs, þá er ofur auðvelt að
ganga að næsta verzlunarglugga, sem er
Ijósum prýddur þessa þöglu vetrarnótt, og
virða fyrir sér það sem þar er til sýnis. Á
fornum grunni Davíðshúss stendui semsagt
bókaverzlunin Helgafell, og í glugga hennar
er komið fyrir stórum bókum með úrvals-
myndum af málverkum helztu listmálara
okkar. 1 hópi Kjarvals, Jóns Stefánssonar
og Ásgríms er einnig Sigurður Guðmunds-
son. Meðal mynda af annarra manna lista-
verkum er safnið af myndunum hans, —
brautryðjandans, hugsjónamannsins sem dó
úr tæringu og bjúg. Loksins veit þjóðin, að
hann var tiL En hvað er þetta? Ég ætlaði
mér að skoða húsin við strætið en ekki
þylja ævisögur. Ég hefi leiðzt frá upphaf-
legu erindi mínu.... Að minnsta kosti
fjögur stór timburhús við þessa götu snúa